KRITIKA 4: Dubravka Ugrešić

P.m. is not dead!

Pred nama je uzoran postmodernistički roman (Dubravka Ugrešić, Baba Jaga je snijela jaje, Vuković & Runjić, Geopoetika). Ovu rečenicu kucam sa nelagodom. Postmodernizam na književnoj sceni odavno nije na ceni i izdavači se klone ove poetičke odrednice koja odbija kupce. Ali nije poenta u kontraindikativnom marketingu. Postmodernizam je obescenjen mnogo ranije kada je sveden na neobaveznu metafikciju, na školsko ogoljavanje postupka ili matrice žanra, na humor koji proističe iz gubljenja pripovedne iluzije ili referencijalnog mimezisa, na sumnjiv ideološki i publicistički prtljag, jednom rečju kada je poistovećen sa estetički besposledičnom igrom, sa takozvanim eksperimentom kroz čiju se providnu pokoricu jasno video repetitivni mehanizam nekoliko konstrukcionih šablona.

Zašto je novi srpsko-hrvatski (gledano hronološki) roman Dubravke Ugrešić 'uzoran' u svom postmodernizmu? U ovom pitanju treba osetiti i koje 'zrno' ironije, doduše usmerene na pojam uzornosti a ne na roman ili na njegov poetički background. On je uzoran zato što na inovativan način obrađuje zadatu temu, uspostavlja neku vrstu finog autopoetičkog dijaloga sa autorkinim prethodnim romanima i knjigama eseja i reprezentuje postmodernu ars combinatoria kao melanž stilsko-pripovednih varijacija, ne lišavajući se kritičkog i diskurzivnog 'angažmana'. Elem, tri muve jednim udarcem (doterali bismo mi i do zadatih sedam i time vrnuli Baba Jagu njenom bajkoliko-mitskom okruženju, ali naša kritika s onu stranu Save i Dunava, Drine i Drave, avaj, 'karakterno' ili znakovno je limitirana).

Domaći zadatak

Da, dobro vidite i nije reč ni o kakvoj metafori: roman Baba Jaga je snijela jaje nastao je kao rezultat realizovane narudžbenice. Naručilac ili nosilac ideje bio je škotski izdavač Canongate, koproducenti 37 izdavača iz celog sveta (među kojima su sada i beogradska Geopoetika i zagrebački Vuković & Runjić) a među izvršiocima projekta, pored Dubravke Ugrešić, bili su i Margaret Atvud, David Grosman, Viktor Peljevin, Aleksandar Mekol Smit, Su Tong, Činua Ačebe da pomenem pored meni najpoznatijih i koje meni 'egzotično' ime uz izvinjenje/ispriku zbog fonetskog pravopisa(Margaret Atwood, David Grossman, Alexander McCall Smith, Su Tong, Chinua Achebe, op.ur.). A 'celj sočiniteljima bejaše' (kako govorahu u 18. veku o autorskoj intenciji) "da po slobodnom izboru, kako god to žele, iznova ispričaju već postojeće mitove iz bilo koje kulture sveta", kako nas obaveštava srpska klapna (poslednja stranica korica/omotnice). Eto zadatka, eto izazova, eto limita spisateljskoj imaginaciji koju svi nekako, kao po diktatu, zamišljamo na romantičarski način, pomalo divlju i neobuzdanu, koja 'ne ljubi lance' zadatih tema i stilskih vežbi. I eto neočekivanog ploda u vidu romana Dubravke Ugrešić, kojoj primarno ruski folkloristički materijal služi kao povod i maska za jednu sasvim savremenu i sasvim ugrešićkijansku naraciju o fenomenu starosti i starenja, o jedinoj preostaloj ideologiji post-sveta koja se upisuje na prostoru ljudskog tela, o odnosu između generacija i o dobu istočnoevropske tranzicije (ako već i sami želimo da damo mali tematsko-kataloški doprinos marketingu ove knjige:). Sada skačemo unapred, oživljavajući treću muvu autorkine inovacije.

Tri dela jednog Cela

Naime, melanž koji godi ljubiteljima diverziteta iliti veselog sapostojanja različitosti pod kupolom korica jedne knjige i 'podrazumevanog' romanesknog jedinstva. Uz to, roman Baba Jaga je snijela jaje predstavlja malo kompoziciono čudo(vište) ili Mebijusovu traku zvanu čvor. Roman je strukturni triptih. Prvi deo je pripovetka ili novela, ispričana u prvom licu jednine; drugi deo je klasičan roman sa dosta likova i poglavlja, naracija je u trećem licu. Treći deo je autentična studija o mitološkom i folklornom liku Baba Jage u slovenskim, ali i indo-evropskim kulturama, sa metatekstualnim delovima u kojima se komentarišu simboli i motivi prethodna dva dela romana. I to nije sve. Prvi deo se odigrava u Zagrebu i u Varni; u njemu dominira odnos naratorka – njena majka u poznijoj dobi. U drugom, najdužem delu romana, koji je sav smešten u češkim toplicama, dominira grupa likova starijih žena, od kojih je jedna prijateljica naratorkine majke iz prvog dela romana. Treći deo, naučnu studiju koja ima oblik malog mitološkog rečnika, piše bugarska etnološkinja, Aba, koju je naratorka iz prvog dela romana upoznala tokom svog boravka u Varni.

Dakle, kad podvučemo crtu, roman Dubravke Ugrešić je:

a) putopisni (likovi se šeću tromeđom Zagreb – Varna – banjsko odmaralište u Češkoj);
b) avanturistički (pretežno u drugom delu; sa elementima kockarsko-ljubavnog trilera, izneverenih biznis planova, iznenadnih preokreta i prepoznavanja, finansijskih dobitaka, nasledstava i, naravno, umnoženih hepi-endova);
c) sintetički pačvork i školska naratološka modla: i prvo i treće lice pripovedanja; i fikcionalni i diskurzivni tekst; i namerno koketiranje sa žanrovskim matricama ljubavnog romana i 'ozbiljna' kritika licemerne ideologije konzumerizma zaogrnuta u ruho svojevrsnih unutrašnjih monologa junaka... Dakle, roman koji nije zastrašen pred obiljem pripovednih mogućnosti niti beslovestan pred nasleđem romana kao prozne vrste, ali koji ne beži ni od mimezisa, otvorenosti prema savremenom svetu i njegovim zjapećim rogobatnostima.

I pre nego dodirnemo drugu po dlanu Baba Jage poleglu muvu, da pripomenemo kako autorka kroz delove svoga romana vešto varira to puleovsko jedinstvo subjekta naracije, koje se kreće od staračke mrzovolje i demencije, naratorkine malicioznosti i ljubomore do nekakvog štimunga poznatog iz romana o Štefici Cvek, melodramskog i ironičnog u isti mah, do neke ljupke tolstojevštine koja obavija razumevanjem likove skromnih kapaciteta, kao i do blago iskošene fantastike (omaž ruskoj avangardi i trajna duhovna correspondances sa njom), koja 'u hipu' otkriva bizarno ili jezovito naličje stvarnosti.

Kreativna autorska reciklaža

Hm, može se i tako nazvati pomenuti dijalog koji Baba Jaga uspostavlja sa drugim knjigama 'od istog autora'. Sa romanom Muzej bezuvjetne predaje, Baba Jaga je snijela jaje deli bugarsku tematiku i biografsku potku o majčinom poreklu; sa Ministarstvom boli, doduše ne tako intenzivno, vrstu socijalne kritike; sa knjigama eseja Baba Jaga deli kritiku wellnes simulakruma, anoreksičnog terora medija, američkog kulta tela i mladosti, odnosno maltretmana starih, gojaznih i fizički neatraktivnih osoba. Sa Forsiranjem romana reke zajedničko je ne literarna intertekstualnost već umnožavanje broja likova i pripovednih situacija i neskriveno koketiranje sa matricama hertz-romana, što je dodirna tačka i sa Šteficom Cvek.
Imajući u vidu lica pripovedanja, fragmentarnu, klasičnu i leksikografsku strukturu teksta, strateške efekte romaneskne naracije (istančana psihološka analitičnost, humani odnos prema starijim osobama, kritika savremenog potrošačkog društva i mizoginije), u nekom smislu Baba Jaga je snijela jaje predstavlja enciklopedijsku formu parodijskog romana.

Mit i besmrtnost

Posebnu draž romanu daju Abine 'opaske' iz trećeg dela romana. U njima se konstituiše celovita interpretacija romana, sprovedena iz ugla mitološke kritike. Svi književni likovi, njihove psiho-fizičke odlike i međusobni odnosi dovode se u vezu sa narodnim predanjima o figuri Baba Jage, ambivalentnog demonskog bića, veštice ali i pomagača junaku bajke. Ovom strukturnom intervencijom, ili autorskim dodatkom, kao da se značenje romana iscrpljuje a njegovo dodatno tumačenje čini izlišnim. Neočekivano, iz mitološke interpretacije ulazi se u feminističku: Baba Jaga je višeznačni simbol muških strahova, infantilnih, kastracionih, kompulzivnih, socijalnih. Podseća se na zlu raskoš istorijskog repertoara nasilja nad ženama, ali se ne zaziva osveta. Umesto mača, sa kojim pod uzglavljem u mnogim bajkama spava Baba Jaga, autorka nudi pero. Ono je sredstvo podsećanja i razobličavanja, ali i dokaz kreativne samostalnosti, lične koliko i rodne (gender).

Veoma spretno Dubravka Ugrešić uz starost uvodi teme podmlađivanja, odnosno besmrtnosti. Mr. Shake, američki prodavac kozmetičke magle, preparata za ulepšavanje i trajnu mladost, potencira žudnju sveta opsednutog dugovečnošću svoga tela, da odloži starenje i prevari smrt. U nestanku svih ideologija ljudskoj imaginaciji je kao jedino utočište preostalo tijelo. Kriterijumi i garantije za život posle života su uzdrmani, postali su nesigurni a obećanja sumnjiva. Životni vek je samo za sto godina u 20. stoleću sa 45 povećan na 70 godina, žeđ za ovozemaljskim životom pobedila je brigu za večni život.

Finale

Tek drugo čitanje novog romana Dubravke Ugrešić omogućilo mi je da zanemarim stilske minijature i efektna poređenja i da izgubim iz vida kritički i sentimentalni naboj njenog pripovedanja. I Baba Jaga je snijela jaje je artificijelna konstrukcija kao i svaki drugi roman, samosvesna i nepretenciozna, gorko pronicljiva i interpretativno podsticajna kao žanrovski puzzle. Ali u tome i jeste naš čitalački izbor: neke autorke/autore čitamo zahvaljujući a ne uprkos njihovoj veštini, čak i kad ta veština postane elaborirana kao zaštitni znak nečijeg autorskog pisma.

Saša Ćirić

Saša Ćirić (1975., Pirot) -završio Filološki fakultet u Beogradu, grupu za srpsku, južnoslovensku i svetsku književnost. Radi na Radio Beogradu 2, programu kulture i umetnosti, gde prati domaću i regionalnu književnost. Urednik u 'Betonu', dodatku dnevnog lista Danas za kritičku dekontaminaciju srpske kulture. Književni kritičar i povremeno politički analitičar.

***

KRITIKE - novi projekt na portalu booksa.hr!
Aktivna suradnja mlađe kritičarske populacije Bookse i beogradskog Betona.

Kritičko skeniranje novih domaćih knjiga i probrane regionalne ponude (BiH, CG, Srbija). Sve ono s čim ste se htjeli upoznati i vrijednosno usporediti, samo što nije bilo nikoga da se time pozabavi.