KRITIKA 71: Daša Drndić

KULT SEĆANJA

Ime sećanja

"Gdje su imena, gdje su imena?" (26), uzvikuje naratorka, intuiramo da uzvikuje nemi glas naracije, pošto nam je predočen poduži spisak zemalja iz perioda Drugog svetskog rata i broj Jevreja u njima predviđenih za eksterminaciju. Spisak se završava zbirnim brojem od 11 miliona Jevreja koji će biti "obuhvaćeni konačnim rješenjem europskog židovskog pitanja". Spisak, dokumentarni eksponat, nalazi se u zastakljenoj vitrini, "u elegantnom staklenom kovčežiću", u jednoj vili u Vanzeu (Wansee), nadomak Berlina. Vanze je jezero, "veliko kao more bez mirisa", a u drugoj vili, takođe pored jezera, u programu 'Writers in residence' smeštena je autorka, zajedno sa još nekoliko evropskih pisaca. April u Berlinu (Fraktura, 2009), knjiga Daše Drndić ispada tako krajnji rezultat jednomesečnog boravka u spisateljskoj vili, očekivano polaganje računa za jednu dobrotvornu transakciju u slavu literature. Za isto mesto biće vezan nastanak romana Igora Marojevića Parter. Reč je, dakle, o 'štiftung literaturi', kako je Vlada Arsenić duhovito sročio termin pre koju godinu komparativno sagledavajući domete Berlinskog okna Saše Ilića i Pariske menažerije Dejana Maka. Činjenica od primarnog značaja u Srbiji danas gde su se 5 mlađih pisaca okupljenih u grupu P-70 u svom programskom manifestu izjasnili protiv uticaja stranih fondacija, u zemlji koja ne poznaje instituciju stipendije za mlađe pisce (ili bilo koje pisce) i koja na jedvite jade šalje u Lajpcig autorsku delegaciju poznih četrdesetogodišnjaka.

Gde su imena, uzvikuje naratorka suočena sa nepojmljivim brojevima onih koji su nestali u nacističkom genocidu. Brojevi su beživotna apstrakcija, imena su okidači sećanja i primarna oznaka pojedinačnih sudbina. April u Berlinu, otuda, prepun je imena. To je knjiga sećanja, tačnije knjiga umreženih sećanja, intimnih i privatnih, porodičnih i prijateljskih, i podataka iskopanih iz knjiga ili preuzetih, prepisanih sa spomen obeležja sa trotoara ili fasada kuća u Nemačkoj i Austriji. Samim tim, ova knjiga je neka vrsta atipičnog knjiškog spomenika, presek 'autobiografije o drugima', 'istorije privatnog života' poratne Jugoslavije, dnevnika 'apatrida' i dnevnika jezičkih nedoumica, zbirke autopoetičkih refleksija i opsesivnog kriminološkog podsetnika. Knjiga podseća na tehnologiju masovnog zločina, na psihologiju kolektivne odgovornosti koja je dopustila da zločin bude moguć, na zloupotrebu jezika čije su posledice preživele i nastavile da žive i u doba koje je zamenilo nacizam.

"Nisam samo ja opsjednuta imenima, ne mislim samo ja da treba prodrmati usnula sjećanja, izvlačiti ih, doslovno udicom jedno po jedno, iz katakombi mumificiranih života koje se urušavaju u prah, koje prekrivaju mračno dno naše podsvijesti i polako otpuštaju otrove i kontaminiraju naše snove, a mi se pitamo, što je sad?" (231)

Ova knjiga deo je zavere onih koji ne žele da zaborave, uvereni da je sećanje humani imperativ, sve i ako ne može da bude lek i preventiva za uzroke zla. Otuda ova knjiga izbegava repetitivnu patetiku prirođenu oficijelnom sećanju koje obično deklamuje formula "da se nikad ne ponovi". Ponavljanje neponovljivog je sumorna neizbežnost trajanja ljudskog roda. Ipak, ova knjiga ne mari za tu neizbežnost prizivajući duhove umorenih i bliskih, iznova se unoseći u rekonstrukciju nacističkog poretka zločina kome je bilo podređeno sve: ideologija rasne higijene i rasne supremacije; kult instinkta, zdravlja i borbe; progres nauke i tehnologije; oportunost i saučesništvo zastrašenih, korumpiranih i podjarenih građana. Ipak, ovo nije anahrona knjiga. Etnonacionalizmi južnoslovenskih naroda preuzeli su dosta toga iz nacizma, pa smo dobili: čist jezik, očišćenu teritoriju, marginalizaciju antifašizma, ratne zločine abolirane traumom vlastitih patnji, stanovništvo podjarmljeno mržnjom prema komšijama, medije i intelektualce kao dobrovoljne glasnogovornike nacionalizma.

Izbrisani i jezik ponovo rođen

U oba čitanja ove knjige promakao mi je njen naslov. April u Berlinu, pa šta je tu čudno? Ali, zašto nije Travanj u Berlinu ili Četvrti m(j)esec u Berlinu (odnosno, pesnički: U Berlinu, mjesec četvrti)? Internacionalni kalendarski termin ne treba odmah uzeti kao vid provokacije upućene vlastitoj sredini ili kao isključivo govorno samoodređenje. I 'april' u naslovu knjige deo je strategije evokativne topografije: ispunjavanje sećanja adekvatnim sadržajem koji svedoči o jezičkom bogatstvu (južnoslovenskom multilingvalizmu) kojeg autorka nije spremna da se odrekne (ono uključuje razlikovanje dijalekatskih posebnosti i afinitet prema istarskom govoru). Retrogradna etnička purifikacija jezika i javnog govora 90-ih u Hrvatskoj doživljena je kao deo izgradnje nacionalne države i odbrane od srpske agresije. Sumnjivo poreklo i pogrešna etnička pripadnost, praćena otporom prema orgiji populizma koji je prethodio srpskoj ratnoj politici teritorijalne ekspanzije, autorku su prinudile na emigraciju.

Daša Drndić je rođena u Zagrebu, tri i po decenije živela je u Beogradu, sada živi u Rijeci. Ipak, povratak (u Beograd) je nemoguć jer bi to bio "posve novi dolazak, dolazak u kapsulu po mnogo čemu ružniju i tešnju"; dok povratak (u Hrvatsku 1992.) "nije bio nikakav povratak, dolazak u staro i poznato, nego doseljenje na mali nervozan prostor, ranjen i mračan" (177).

Uz dve prinude (da se ode iz 'poludjelog' grada, Beograda 90-ih, i skrasi u Hrvatskoj, jer se drugde ne može) i dva nemoguća povratka, ostao je jezik. On je takođe deo strategije sećanja. Narativni jezik uspomena autorkin je autonomni prtljag slobode. On se pokazuje osetljiv na restrikcije i ohole ispravke, ali je ostao otporan i dovoljan sebi. Ne likuje u sadašnjem prividno relaksiranom vremenu koje je na putu da ubrzano zaboravi ratne traume i oštećene ljude, i, još hitrije, da zaboravi na vinovnike rata, huškače i učene manipulatore. Jer, kako je ustanovio Viktor Klemperer u svom Jeziku Trećeg rajha, "Nacistička upotreba jezika nadživjela je vladavinu nacizma" (35). Isto važi i za nacionalizam, za njegov jezik, njegove ideološke fantazme i njegov resantiman.

Šta je ova knjiga

"Ovo moje nije dnevnik. Nije ni putopis, ni roman. To je nešto između. To je šepavo, sakato skakutanje kroz zgusnuto vrijeme, kroz čestice vremena koje su se od sebe otkačile pa plutaju po pothodnicima sadašnjosti. Skakutanje između." (296)

Iz ovog citata vredi zapamtiti pomen romana (o tome kasnije). Citat, inače, sadrži autoironičnu identifikaciju teksta i života, načina pripovedanja i hodanja. Dijagnostičkom sekvencom o stanju autorkine kralježnice počinje April u Berlinu. 'Šepavost' i 'sakatost' posledice su tog stanja, ali i vid terapije. Asocijativni, proizvoljni i sasvim intimni hod kroz 'zgusnuto vrijeme' jeste 'sakat' jer je nesistematičan, ali nije neutemeljen ili maliciozan. Na neki način, 'sakatost' je stanje duha vremena koje je osudilo pojedinca koji se seća da se depresivno, zgađeno ili gnevno povija pod teretom koji ne može da nosi. Opet, 'šepavost' usporava hod ali izoštrava percepciju: važne pojedinosti teško da mogu da promaknu.

Poetička samosvest ne preopterećuje ovu hibridnu knjigu. Ona joj dodaje specifičnu notu intertekstualne nostalgije. Pisati između žanrova i narativnih strategija, znači ne pripadati nijednom od njih ali baštiniti njihove forme, znači težiti atipičnom spoju raznorodnosti čija mikstura namerno klizi po ivici neoavangardnog melanža u koji se "može utrpati bilo šta" (kako je primetio Robert Perišić a Daša navodi sluteći u tome osporavalačku žaoku) i nesvarive tekstualne papazjanije koja odbija fikcionalnost kao svoj temelj na kome, kao na kakvom obrednom kamenu, svi uneti elementi treba da se preobraze u (čistu) književnost. Eto doslednosti. Autorka koja odbija čistoću jezika i pripadnosti, ne može stupati, smelo i čvrstim korakom, pod stegom la litterature pure, kojoj bi istorija služila (samo) kao građa a savremenost bila (samo) podsticaj. Ne, Daša Drndić, zlobno poskakuje na svojoj bolesnoj kralježnici, šamanski uplićući predivo zatomljene povesti i prećutane sadašnjosti, izvodeći na scenu pripovedanja realne ličnosti: pisce, intelektualce, zlikovce, pomagače zločina, žrtve.

Na neki način, ovakav melanž jeste poraz izmišljanja u sukobu sa istorijom, jer pojedinačne činjenice i ono što se zaista dogodilo, nasuprot Aristotelovoj tragičkoj umetnosti, postaju ne samo efektnije nego i opštije istine od onoga što se moglo dogoditi po zakonima verovatnosti i nužnosti. Otkrivena istorija je nužnost (mada joj ne znamo smisao) a pisac je tek skakutavo spadalo, istraživač-razobličitelj, demistifikator i evokator.

Romaneskna enciklopedija

Ali, autorka je u pravu. April u Berlinu ima i dimenziju romanesknog. Kao i esejističkog (u čitanju Gombroviča, Klemperera, Bernharda), odnosno antologičarskog (u prenošenju pesama Ruževiča ili radova kolega iz Vanzea). Romaneskno se otkriva u 'istražnom postupku', tj. formi izmišljenog dijaloga kojoj autorka 'podvrgava' realne ličnosti ili 'realne' književne likove.

U tom mnoštvu raznovrsnih nivoa, od književne ontologije do retoričke namere, April u Berlinu ima enciklopedijski karakter etički angažovanog i eruditnog štiva. Promišljena kompozicija prepuštena haosu svoje referencijalne raznorodnosti suspregnuta je stilskom veštinom koja neprimetno prelazi u poeziju, lapidarnu i efektnu.

"Ostani u blizini, Witolde. Vrzmaj se uokolo i doleti kad nastupi sitna izbezumljenost." (52)

Naratorka se obraća Gombroviču sa čijim Dnevnicima vodi stalno kritičko sašaptavanje. Kako je citat oživeo ovom intervencijom koja postaje u isto vreme čitalačka strepnja i ljuvena čežnja. Ali i egzistencijalna i stvaralačka bojazan koja bliske knjige zaziva kao odbranu i pomoć pred trenutnim naletom malaksalosti uma i volje.

Saša Ćirić

Saša Ćirić (1975., Pirot) -završio Filološki fakultet u Beogradu, grupu za srpsku, južnoslovensku i svetsku književnost. Radi na Radio Beogradu 2, programu kulture i umetnosti, gde prati domaću i regionalnu književnost. Urednik u 'Betonu', dodatku dnevnog lista Danas za kritičku dekontaminaciju srpske kulture. Književni kritičar i povremeno politički analitičar.

***

Naše kritike ostalih knjiga koje su ušle u uži izbor za nagradu Jutarnjeg lista:

Sjajno mjesto za nesreću, Damir Karakaš
Volga, Volga, Miljenko Jergović
Sedam strahova, Selvedin Avdić
Polusan, Ratko Cvetnić