KRITIKA 179: Tamara Bakran

Tamara Bakran, Mjesečevo cvijeće (Meandarmedia, 2012.)

Poezija i njena egzegeza od romantizma naovamo, a posebno nakon pojave formalističkih metoda u Evropi i Sjedinjenim Državama, zahtevaju povećanu čitalačku pažnju, gotovo kabalističku analitičnost jer sve ono što se nalazi u tekstu mora da ima neko značenje. Poezija, prema ovoj tradiciji, ne dopušta skliznuća, ona je celina koja se ogleda u svakom svom delu, ali je jednako tačno da se vrhunska poezija da iščitavati i na mikro i na makro planu. Dakle, svaka pesma unutar zbirke mora da bude remek delo za sebe, ali istovremeno i cigla bez koje bi se konstrukcija srušila.

Ipak, ovakva strogost nije uvek prisutna u tekstu niti svaki pesnik/svaka pesnikinja piše, a još manje organizuje zbirke na ovakav način. Zato su tu tumači poezije da kroz svoja učitavanja nametnu umetničku i estetsku strogost, da značenja, ali i formalnu organizaciju razvuku prema merilima Prokrustove postelje povremeno, poput antičkog razbojnika, tegleći smisao i oblik da bi stali u njihove idealne mere, a ponekad ga, iz istog razloga, tešući i odsecajući mu 'nepotrebne' delove.

Ono što tumačima zatočenim u svoje modele često predstavlja problem jeste hibridni tekst. Onaj koji meša forme, koji skače iz žanra u žanr, drugim rečima onaj koji odbija da se smesti pod jedan kišobran. Upravo takav tekst jeste pesnička zbirka Tamare Bakran Mjesečevo cvijeće. Da odmah budem jasan, meni se ova knjiga ne sviđa, ne mislim da je uspela u onome što je namerila, štaviše mislim da je njena hibridnost jalova i nepromišljena, odnosno nije najbolje definisan razlog zbog kojeg se uvodi. Takođe, čini mi se da je neujednačena jer ima tu i tamo zaista dobrih tekstova koji nagoveštavaju izvesnu ozbiljnost i promišljenu metaforiku, dok se na momente čini da je koncentracija popustila te tako dobijamo mešavinu naivnog kiča i jeftine, gotovo vašarske, emocionalnosti koja odgovara znatno nezrelijoj pesnikinji. Svojevremeno je Eliot napravio razliku između pesnika i onih koji bi to voleli da budu. Naime, pravi pesnici su oni koji posle dvadeset pete godine života i dalje pišu poeziju i ne gube veru u nju. Jer, parafraziram po sećanju, svi smo mi pisali pesme kao tinejdžeri, svi smo imali nesrećnu ljubav i svi smo želeli da se otisnemo u svet, ali samo oni koji pesništvo osećaju kao svoj poziv nastavljaju da pišu pesme nakon mladosti i njenih grehova. Čini se da je deo pesama iz zbirke Mjesečevo cvijeće nastao pre ove granice između mladenačke i zrele poezije, odnosno da pripada onom delu koji bi bolje bilo ne objavljivati bez prethodne prerade.

Mjesečevo cvijeće predstavlja zbirku od 68 pesama, delom u prozi, a delom u stihovima. Dva su razloga zbog kojih bi trebalo da se prisetimo Bodlera: naziv zbirke Tamare Bakran sasvim izvesno korespondira sa nazivom zbirke francuskog pesnika, a drugi razlog je upravo upotreba pesme u prozi kojoj je Bodler, bez obzira na to što je nije izmislio, udahnuo život i zahvaljujući kojem je ona postala važna forma. Ako bismo tematski povezali naziv zbirke i ono što se u njoj nalazi, onda bismo nedvosmisleno došli do onoga što se u najgrubljim crtama naziva ženskom tematikom. Naime, mesec je jedan od najčešćih ženskih simbola, on predstavlja protivtežu maskulinom suncu, označava ono što je nepoznato, zavodljivo i mračno u ljudskoj prirodi, a povezan je sa ženama i na biološkoj ravni. Ovakvo tumačenje opravdava i korica knjige na kojoj se nalazi žena koja lebdi kraj otvorenog prozora i u desnoj ruci drži kanticu za polivanje cveća. Mjesečevo cvijeće bi u tom smislu trebalo čitati poput nekog herbarijuma od 68 cvetova koji svaki za sebe govori o nekom aspektu ženskosti.

Žensko pismo je prilično zloupotrebljen termin jer se njime obeležavaju one knjige, odnosno oni tekstovi koji se na najrazličitije načine bave ženama i ženskim iskustvom, bez obzira na pluralitet tog iskustva, odnosno na njegove različite aspekte. Nije svakako isto da li se neko bavi odnosnom žene i prirode, njenim mestom u svetu, odnosno nekim opštim, Gete bi rekao večno ženskim temama, na onaj način na koji to čini Tamara Bakran ili se, pak, bavi odnosom žene i seksualnosti, rodnim ulogama, emancipacijom ili diskriminacijom. Bez obzira na sve granice i nesporazume koje je ovaj termin uzrokovao, u slučaju Mjesečevog cvijeća možemo bez problema reći da se radi o ženskom pismu, upravo stoga što se ona ne upušta u partikularizaciju iskustva, već pokušava da kroz svoje stihove i lirsku prozu ustanovi kako je to osećati se ženom na primordijalnom planu.

Upravo se zbog toga i javlja hibridna forma knjige. Naime, bivanje ženom nije jednosmisleno i nije jednostavno. Ono predstavlja heterogena iskustva koja se ne mogu pretočiti uvek u poravnatu liniju koju označava svaki početak stiha. Ona nekada zahtevaju fluidnija i neodređenija stanja teksta, kakva svakako predstavljaju pesme u prozi. Bivanje ženom nije identitetska jednačina bez nepoznatih, dapače. Ova formula često sadrži i više od dve nepoznate i zbog toga je potrebno na nju odgovarati i iz klasičnije stihovane forme, ali i iz one koja se opire strogom klasifikovanju jer nije ni lirika, a nije ni proza. Međutim, to nije dovoljan razlog. Da bi nešto imalo književnu relevantnost i težinu ono mora biti motivisano iznutra. Drugim rečima ono mora da sledi određenu logiku koja izvire iz samog teksta, a ne da bude nametnuto kao neka vrsta autopoetičkog tumačenja koje naziremo iz određenih stavova iznetih u pesmama.

U Mjesečevom cvijeću intertekstualnost igra važnu ulogu. Ona se javlja kao igra citata iz književnih dela, ali i kao ekfrastička igra s drugošću kroz citate likovnih dela, posebno onih belgijskog slikara Renea Magrita. I platna ovog nadrealiste i direktna veza koja se u nekoliko pesama javlja sa Alisom Luisa Kerola imaju za cilj da podsete na rascep koji postoji između stvarnosti i snova, što se u kontekstu ženskog pisma može tumačiti i kao podvojenost između onoga što je predstava i onoga što je suština. Koristeći sada već uobičajenu (post)strukturalističku terminologiju rekli bismo da se radi o razlici između označitelja i označenog. Posebno je u tom kontekstu značajan Magrit jer je on ove igre sa odnosima između označitelja i označenog igrao u nedogled. Međutim, ono što Tamara Bakran dodatno želi da istakne ovim citatima jeste razlika između sveta detinjstva i sveta odraslih koja je mnogo komplikovanija samim tim što je u pitanju žena. Zbog toga se idilične slike detinjstva često prekidaju slikama nasilja koje se vrši ili nad lutkama ili nad sitnim životinjama poput zečeva. I samo to nasilje je često metaforičko, rekao bih čak ironično kao kod Magrita, ali povremeno se stiče utisak ozbiljne raspolućenosti subjekta. U svakom slučaju, pomenute pesme spadaju u red boljih, a njihov simbolički potencijal se može svrstati uz fotografije američke umetnice Cindy Sherman.

S druge strane, postoje pesme koje kao da nisu napustile taj pseudoidilični svet detinjstva i kad ne dođe do tog preloma, kad pesma ostane unutar jedne do neprepoznavanja zaslađene situacije koja nije krunisana ironijskim otklonom prosto se zapitate kako je to moguće, da li se radi o istoj osobi. Drugim rečima, da li je moguće da je to ona spisateljica koja je uspela da pokaže određenu dozu zrelosti time što je za bolne procese odrastanja našla adekvatan objektivni korelativ. Ili se, pak, radi samo o slučajno zalutalim pesmama u zbirci koja sva odiše slatkastim tonovima, čak i kada je reč o situacijama koje nisu takve u referentnom svetu poput rastanka ili tuge. Na primer, pesma 'Putovanje' čini se da je uzeta iz pesmarice (kako se to nekad zvalo spomenara) jedne nedorasle tinejdžerke. Metaforika u pesmi funkcioniše po principu soba=lađa, a to priznaćete nije dovoljno ubedljivo, čak ni da je hrčak koji će se pojaviti na kraju pesme pobunjeni galijot, a ne član posade zajedno sa svojom gospodaricom koja je i lirski subjekt odnosno govornica u pesmi. Pa sad ako ste voljni, krenite na put s njima. Ja nešto ne bih. Naime, nisu me ubedili da će putovanje biti za jotu drugačije od onih koje sam već toliko puta video što po lošim knjigama, što po holivudskim filmovima. Mislim da sam konačno došao do pravog poređenja – loše pesme u knjizi kojih nije mali broj kao da su iz albuma Sarah Key. Nemam ništa protiv te vrste sentimentalnosti, ali smatram da je ona primerena devojčicama osnovnoškolske dobi, a ne pesnikinjama koje žele da stvaraju u drugoj deceniji dvadeset prvog veka.

Moguće je da grešim. Moguće je, je li, da iz svoje rodne perspektive, iz svog seksizmom indukovanog stava nisam uspeo da prepoznam kvalitet, da spoznam transgresiju žanra, da uvidim svu kompleksnost metaforike, da doživim dubinu i nijansiranost svih emocija jer prosto naprosto ne posedujem dato iskustvo, iskustvo bivanja ženom. Međutim, moguće je i nešto sasvim suprotno, odnosno ono što sam pokušao da pokažem tokom čitavog teksta. Knjiga Mjesečevo cvijeće prosto nije dovoljno dobra i ne zavređuje čitalačku pažnju. Na vama je da proverite koja je od ove dve oprečne tvrdnje tačna.

Vladimir Arsenić

***

Vladimir Arsenić (Beograd, 1972), magistrirao komparativnu književnost na Telavivskom univerzitetu. Redovni je kritičar internet portala www.e-novine.com. Piše povremeno za Think tank, Beton, Quorum, www.pescanik.net. Prevodi sa engleskog i hebrejskog. Sa prijateljima uređuje književni časopis Ulaznica koji izlazi u Zrenjaninu. Ponosni je muž, otac i antifašista.