KRITIKA 153: Lidija Dujić

NEUSPELA REVALORIZACIJA
Lidija Dujić. Ženskom stranom hrvatske književnosti. Mala zvona, 2011.

Lako je u maskulinom, falocentričnom društvu kakva su balkanska u velikoj većini, a posebno kakva su bila tokom dvadesetog veka, reći da nas ne zanima ko piše književnost sve dok je ona dobra. Naravno da nas ne zanima i naravno da možemo ustanoviti kantovski bezinteresan estetski sud kada se filteri koji kanališu da ona bude muška, bela i iz većinskog jezika, sa svim ostalim atributima moći, nalaze u svim porama društva, od porodice i običaja, preko sistema obrazovanja, pa sve do odnosa moći koji među polovima vladaju. Možda je najbolja ilustracija za način na koji dominantni maskulinitet razmišlja o ženama scena iz filma As good as it gets u kojoj na pitanje kako uspeva da čita žene, Džek Nikolson, koji u tom filmu tumači pisca bestselera, odgovara: "Pomislim na muškarca i oduzmem mu razum i uračunljivost". To je uobičajen način na koji se misli o ženama pa je u tom smislu svaka knjiga koja se pojavi i pokuša da dekonstruiše književni kanon i u njega ubaci žensko pismo (o uspešnosti izbora ovog termina ima štošta da se kaže, ali najveći problem ipak dolazi od strane vladajućeg diskursa koji na ovaj pojam gleda sa nipodaštavanjem namerno ga mešajući sa chicklitom) više nego dragocena, pa čak i kada ona verovatno nije najbolje što se može napisati o književnosti čije su autorke žene.

Knjiga Lidije Dujić Ženskom stranom hrvatske književnosti predstavlja pokušaj uspostavljanja kanona ženske hrvatske književnosti u periodu od šesnaestog veka do osamdesetih godina dvadesetog stoleća i to na specifičan način mešajući književnost i (auto)biografiju, pa joj izmiču neke od autorki koje bi po svakom kriterijumu trebalo da se nađu u ovoj knjizi, primerice Daša Drndić, ali to nije jedini problem. U njoj postoji očita nesrazmera između onoga što je istorijsko i onoga što je teorijsko, a kao glavni problem, kao slepu mrlju naveo bih odsustvo svakog kontakta sa eksplozijom ženskog pisma koje se dogodilo u Hrvatskoj u poslednjih desetak godina, što je čini mi se elementaran propust, u smislu da je knjiga morala da da signal i uspostavi veze sa onim što se događa u savremenosti. Ipak, problematika ženskog pisma i biografije, a posebno problematika kanona kojoj je na žalost u knjizi posvećeno najmanje prostora, dobijaju svoje tumačenje.

Govoreći o ženskoj književnosti Lidija Dujić sažima problematiku u četiri tačke: ženska književnost nije valorizovana, postoji istorijski diskontinuitet u produkciji, neobjektivna savremena kritika te inertnost, pasivnost i povučenost ove književne populacije. Problem sa Dujićkinom knjigom jeste upravo u tome što ona ne pokušava da razbije zacementiranost ova četiri stuba na kojima počiva odsustvo ženskog kanona, odnosno dominacija maskulinog. Ko (ni)je valorizovao žensku književnost? Pa sigurno da je u trenucima kada je ona nastajala, bilo da se radi o njenim dubrovačkim počecima u šesnaestom veku ili o Ireni Vrkljan koja još stvara, kritika kao i čitavo društvo bilo, odnosno jeste maskulino i kriterijumi za valorizaciju su isključivo takvi, a čini se neretko, posebno kada Dujićka govori o Ireni Vrkljan da ih i ona preuzima. Isto tako, što se tiče istorijskog diskontinuiteta, on je neminovan upravo zbog toga što je ženskoj knjžvnosti, odnosno ženskom pismu onemogućeno ravnopravno učešće u književnom životu. Naravno da autorka knjige to zna, posebno što i sama ističe mesta u kojima je žensko pismo moglo da dođe do izražaja, a to su poučna i dela dečje književnosti, ali ipak se čini da je u praksi, odnosno u primerima kojima se posebno bavi u knjizi, a to su Cvijeta Zuzorić i Irena Vrkljan, kao dva opozita, kao dve obrnute slike u ogledalu, ovo previdela. Beg/odlazak Irene Vrkljan u Berlin nije predstavljao samo simboličku smrt po uzoru na Marinu Cvetajevu i Doru Novak, već verovatno i priliku da pređe sa poezije na prozu što je bilo uslovljeno, odnosno što je moglo da se dogodi samo izvan hrvatskog/bivšeg jugoslovenskog kulturnog prostora kojim dominira maskulinitet. Neobjektivna savremena kritika spada u problem valorizacije i čak i kada je kritika naklonjena ženskoj književnosti, odnosno autorki, sve se ponavlja. Neka dela nisu pročitana na pravi način i zauvek su ostala u žanrovskim fijokama. Upravo to je mesto na koje bi trebalo da stupe knjige poput ove Lidije Dujić i da izvrše revalorizaciju, da ukažu na smišljene lakune u istoriji (hrvatske) književnosti i da iz prašnjavih polica izvuku značajna dela ženskog pisma, ali se u slučaju ova knjige to ne događa. Čak i kada to čini, Dujićka preuzima tuđu valorizaciju, da ne kažem mušku, i time samo potvrđuje kanon. Naravno da i inertnost, pasivnost i povučenost spadaju u opštu sliku ženske književnosti jer u društvu u kojem postoji pravna nejednakost polova, a čak i kada se ona ostvari i dalje postoji suštinska, žene ostaju na svojim tradicionalno utvrđenim pozicijama kao majke, supruge i domaćice i to nema gotovo nikakve veze sa inherentom inertnošću, pasivnošću i/ili povučenošću jer su te pozicije utvrđene dominantnom maskulinom kulturom i ženama ne samo da nije lako da ih promene, nego je ponekad i nemoguće, posebno tokom istorije.

Knjiga je podeljena u četiri dela, od kojih prvi predstavlja skroman teorijski uvod, drugi je svojevrsna enciklopedijska istorija hrvatske ženske književnosti koja počinje kako je već rečeno Cvijetom Zuzorić a završava se Slavenkom Drakulić i Dubravkom Ugrešić. U ovom delu knjige svakoj je autorki poput odrednice u enciklopediji dodeljen prostor, ne velik, ali ni premali. U njemu se nalazi kratka biografija i kratak osvrt na delo koji u zavisnosti od značaja mogu da budu i nešto duži. Treći i četvrti deo posvećeni su dvema književnicama jednoj sa početka kanona a drugoj gotovo sa samog kraja i tu nastupa ono nasilje koje teorija (ali i kritika) čine nad materijom koju obrađuju. Naime, nesumnjivo da su Slavenka Drakulić i Dubravka Ugrešić, a ja bih tu dodao i Dašu Drndić, po rečima same autorke, neuporedivo značajnije autorke od Irene Vrkljan, sve tri su samosvesne žene, odnosno ako bih morao da ih obeležim jednom rečju feministkinje, ali one se upravo zbog svoje izrazite samosvojnosti, zbog individualnosti, onoga što bismo na engleskom zvali personality, opiru neminovnom teorijskom uprošćavanju i procesu kanonizacije. U vezi sa krajem kanona, odnosno da tako kažem sa krajem istorije, odnosno sa tačkom na kojoj je Dujićka rešila da se zaustavi moram da primetim da se situacija, posebno u hrvatskoj književnosti i posebno delovanjem upravo pomenutih spisateljica koje su izostavljene iz kanona ove knjige, značajno promenila. Naime, u Hrvatskoj se pojavio niz izvanrednih spisateljica srednje i mlađe generacije čije su knjige izazvale ozbiljan poremećaj u kanonu i bez kojih se savremena hrvatska književnost više ne može zamisliti. Tu je Nada Gašić, zatim tu je Sibila Petlevski, a od onih koje pripadaju generaciji rođenoj posle 1970. godine tu su Olja Savičević Ivančević, Ivana Sajko, Slađana Bukovac, Ivana Simić Bodrožić, Ivana Šojat Kuči, Tanja Mravak, Tatjana Gromača, Maja Hrgović, Tea Tulić i još mnoge druge književnice kojih u ovom trenutku nisam uspeo da se setim, ali koje zaista stvaraju jednu izuzetno bogatu scenu, scenu koja polako ali sigurno postaje, posebno u mlađim generacijama, dominantna. Jasno je da Lidija Dujić nije mogla da se u svojoj knjizi okrene ovom bumu ženskog pisma u Hrvatskoj jer se on događao paralelno sa nastankom njenog teksta, ali je morala da ga nagovesti kroz izbor svog kanona, a pošto to nije učinila, njena će knjiga verovatno veoma brzo pasti u zaborav.

Irena Vrkljan je jedina spisateljica čije se delo šire tumači u knjizi.. Međutim, čini se da u tumačenju ima problema. Kao što je već nagovešteno neki sudovi o delima ove spisateljice se preuzimaju iz recentne kritike, ali smetaju i druge stvari. Stilska i interetekstualna analiza koje se sprovode su veoma nepotpune i prilično frivolne. Naime, reći da je rečenica bez predikata karakteristika ženskog pisma i za to navesti samo primere iz Irene Vrkljan čini se preslobodno i preambiciozno, posebno što je stil jednog književnog dela mahom u saodnosu sa drugim aspektima. Na neki način se čini da je Dujićka prerano završila knjigu, kao da je žurila i stoga njene analize deluju nedovršeno, te samim tim i neuverljivo. Upravo čini se da su neke osobenosti autobiografske proze Irene Vrkljan ostale neosvetljene i unapred već proglašene slabima, bez dovoljno argumentacije, a čini se da su u funkcionalnoj analizi mogle pronaći svoje mesto odnosno da je analizi posvećeno više vremena, videli bismo da su intratekstualne i intertekstualne intervencije u tekstu romana o Marini i Dori značajne kao obeležje ženskog pisma. Na koncu, knjizi nedostaje valjan zaključak, koji bi ove donekle heterogena poglavlja na neki način ujedinio i ukazao na njihove međuodnose. Iako pripada ediciji 'U prvom licu' knjiga pledira na određenu naučnost koja kako knjiga odmiče sve manje ima osnova.

Ženskom stranom hrvatske književnosti neće ostati upamćena knjiga jer nije donela nikakav važan sud o ženskom pismu, nije učinila mnogo na prevrednovanju kanona, njeno ispitivanje veze između (auto)biografije i ženskog pisma je veoma suženo i teorijski problematično. Ono što je dobra strana jeste da je ženska književnost, žensko pismo ako hoćete, predmet akademskog izučavanja i da se bibliografija na ovu temu širi. U najmanju ruku, Dujićkina knjiga biće odlična osnova za uvek potrebnu polemiku.

Vladimir Arsenić
foto: Anz-i (flickr)

***

Vladimir Arsenić (Beograd, 1972), magistrirao komparativnu književnost na Telavivskom univerzitetu. Redovni je kritičar internet portala www.e-novine.com. Piše povremeno za Think tank, Beton, Quorum, www.pescanik.net. Prevodi sa engleskog i hebrejskog. Sa prijateljima uređuje književni časopis Ulaznica koji izlazi u Zrenjaninu. Ponosni je muž, otac i antifašista.