KRITIKA 138: Robert Perišić

MALE SLOBODE

Nova knjiga Roberta Perišića Uvod u smiješni ples (Profil, 2011.) sastavljena je od nekoliko polu-autobiografskih, pseudo-esejističkih tekstova, raspoređenih hronološki (nekoliko tekstova je pisano 90-tih, a većina datira posle 2000. godine) koji obuhvataju različite periode iz života samog pisca: njegovo odrastanje u Splitu, odlazak u Zagreb na studije, služenje vojnog roka, podstanarski život i egzistenciju mladog pesnika po raspadu Jugoslavije u tranzicionom Zagrebu, kao i svakodnevicu zrelog čoveka i afirmisanog autora. Takođe, knjiga sadrži opis nekoliko putovanja na koja je išao tokom godina – u Gruziju, Tokio i Kan.

Već samim podnaslovom zbirke naznačeno je da je reč o specifičnoj formi sa kojom ćemo se sresti – formi tzv. autofabula. Perišićeve autofabule nisu ni autobiografski tekstovi niti fikcija. One su negde između, na pola puta, u prostoru oslobođenog pisanja i literarne improvizacije pa se samo na trenutak mogu učiniti previše pitkim i površnim, tj. namenjenim zabavi. Sve tekstove povezuje pripovedačevo (Perišićevo) 'ja' koje se u isto vreme pojavljuje i kao glavni nosilac radnje: "Autobiografsko ja, dakle, ovdje jest lik i ovi tekstovi se kroje po književnoj meri. To svakako dovodi u pitanje istinitost ove autobiografičnosti, s pravom, jer je ovo ipak književnost. Nisu ovo nikakvi povjesni dokumenti." (esej 'Slike dolaska s mora')

Međutim, pored toga što kroz sve epizode Uvoda u smiješni ples pratimo razvoj ličnosti fikcionalizovanog 'ja', ono što zaista predstavlja njihov ujedinjujući faktor jeste određeni stav pisca/naratora, odnosno fikcionalizovanog 'ja' prema svetu, na osnovu kojeg je takođe i determinisana selekcija epizoda iz piščevog života koje ulaze u zbirku. A taj stav nije ništa drugo do pokušaj pojedinca da u svakom trenutku svoje egzistencije (kroz svoje činove) bude najbliži osećaju slobode, reagujući na izazove svakodnevnog života gotovo instinktivno, rezimirajući blago auto-ironično (u ovoj knjizi) činove i učinke ličnih oslobađanja.

Simulacija slobode – realizacija jedne apstrakcije
U Uvodu u smiješni ples za protagonistu, tj. samog Perišića biti slobodan znači živeti 'male slobode'. Vozeći se na svom Tomos mopedu sredinom 80-tih, dangubeći po dalmatinskom primorju zajedno sa svojim drugovima, on ne pristaje na ulogu za koju je kako sam ironično kaže bio predestiniran da postane – ulogu samouverenog vlasnika apartmana za izdavanje/porodičnog čoveka, ali takođe ni izopćenika koji pravi ekces slobode u duboko konzervativnom društvu. U gradu koji živi samo jednom godišnje (za vreme turističke sezone) i u kojem gotovo da nema nikakvih događaja, sem iščekivanja istih po "trgovima i šetnicama gdje svi stalno gledaju poput nadzornih kamera", privid slobode može dostići jedino galeb – prototip mediteranskog mačo-zavodnika, sa svojom raskopčanom košuljom, maljavim grudima i zlatnim lančićem oko vrata. Nesvestan svoje komične pojave s kojom računa na zavođenje strankinja, on u njoj iscrpljuje sav smisao svog postojanja.

Napuštanjem doma i osećajem stranosti koji će svaki povratak u taj dom u njemu kasnije proizvoditi, potom prekidanjem vojnog roka usled ne pristajanja na totalnu raspoloživost fetišizovanom autoritetu (esej 'Evo da van se javin sa par riči'), višegodišnjim nomadskim – podstanarskim životom u kojem jedna obična 'pipa' iznad uzglavlja u preuređenoj kuhinji/sobi za iznajmljivanje pruža osećaj pripadnosti i doma (esej 'Čovjek s oglasnikom'), sablažnjivanjem stanovnika Cresa tokom snimanja kratkog filma i glumnjenja glumačkog poziva na Kanskom festivalu (esej 'Cannes, normalno'), intenzivnim življenjem kulture kafića kao otvorenog, decentriranog mesta koje "rasplinjava građanski autoritet i sve postavlja u istu poziciju", utočišta marginalaca, odnosno "inteligencije koja je svagdje drugdje višak" (esej 'Fatamorgana iz kafića'), itd. – svim ovim 'malim', 'ne-bitnim', 'ličnim', 'privatnim' činovima u povesti jedne egzistencije, Perišić pravi otklon od sopstvene bačenosti u svet svakodnevnice označen vrednostima, zahtevima i očekivanjima – da bi kreirao ono što Sartr naziva vlastiti originalni projekat, a to je moj izbor mene sama u svetu. On je svuda stranac, ali to ne treba shvatiti u bukvalnom smislu, niti u smislu priče o fluidnosti identiteta, kada ironizira svoj položaj i sebe naziva zagrebačkim Dalmatincem.

Moći birati sebe u svakom trenutku – biti upućen na sebe sama kao onaj koji čini da vrednosti postoje zajedno sa njihovim zahtevima, kod Perišića se ispoljava u funkciji otpora svakoj normalnosti. Po njemu normalnost uvek podrazumeva gubitak sebe i slobode, bez obzira da li je reč o sferi ekonomije, politike, porodice, itd. – ona je psiha bez konteksta, ropstvo ili ne-sloboda. Mogućnost zadobijanja sebe u budućnosti u kojoj pojedinac očekuje sebe podrazumeva svest o sebi kao prvom izvoru svojih mogućnosti, odnosno svest o slobodi (Sartr). Osećaj stranosti u Uvodu u smiješni ples može biti sama strepnja kao izvor slobode. To je strepnja pojedinca nad budućnošću koja je ujedno i refleksija prošlosti, možda kretnja u susret ništavilu, dok je iluzija slobode jedini temelj vrednosti, ili kako kaže Sartr: "Moja sloboda strepi zato što je temelj vrednosti, dok je sama bez temelja."

Otvoreni kraj
U ovoj knjizi Robert Perišić ne problematizuje problem identiteta, već realizaciju zahteva osvajanja 'malih sloboda' u okviru šireg vremenskog intervala čovekove lične istorije. Njegov zaključak, tj. zaključak koji proizlazi iz sopstvenog samoanaliziranja, jeste optimističan i baziran je na stavu o mogućnosti kontinuiteta osvajanja 'malih sloboda'. Reč je o pomeranjima koja ne vode pravoj refleksiji egzistencije, niti bilo kakvom riziku s kojim bi pojedinac u takvom slučaju imao da računa. Perišićev junak se udaljava od konvencija zatvorenog društva (Split) i stešnjenog života dosade, unapred determinisanog svojim uzusima, ali bez nekog pravog (nužno traumatičnog) pomeranja koje podrazumeva veće napore i otvara vrtlog Realnog. To je pre svega izmeštanje koje se trudi da umanji tenzije između čoveka i sveta svakodnevnice, koje Perišić ostvaruje  autoironijskim otklonom iz normalnosti svakodnevnice. Paradoksalno, Perišićeva simulacija normalnosti na koju konstantno ukazuje u Uvodu u smiješni ples i na koju je većina ljudi uvek spremna, zamenjena je izborom simulacije slobode – stalnog procesa osvajanja 'malih sloboda' na intimnom planu ne ugrožavajući nikoga, a uvek imajući u vidu (ako mu je za verovati) stav iskrenosti prema sebi. Takođe, 'maloj slobodi' odgovara 'mala teskoba'.

Slično Moraldu, junaku Felinijevog filma Dangube (1953.) kojeg vidimo (tokom celog filma) sa stalnim izrazom blage teskobe i melanholije (posebno je upečatljiva grupna scena kada Moraldo, zajedno sa svojim prijateljima sedi na praznoj plaži, tačnije molu i zuri u ustalasano more) kako napušta Rimini u susret neizvesnoj budućnosti – odluka koja ne garantuje da će do pravog iskoraka iz sivila realnosti ikada doći – tako i Perišićev junak/alter-ego pravi iskorake u neizvesnost, koji se momentalno zaustavljaju na osvajanju 'malih sloboda'. Međutim, i kod Felinija i kod Perišića je kraj otvoren – ne znamo šta će se desiti u budućnosti, ne znamo sudbine junaka, njihove domete i propasti.

Irena Javorski 

***

Irena Javorski (1983., Beograd) – diplomirala Filološki fakultet u Beogradu, na grupi za Opštu književnost sa teorijom književnosti. Piše prozu i književnu kritiku. Vodila i muzički uređivala (imrovizovana muzika, free jazz, elektronika...) emisiju iz kulture i književnosti, na radiju Novi Radio Beograd.