KRITIKA 126: Mirko Kovač

KAD MORE PROCVETA

Kao što piše u samom podnaslovu, tekstovi Mirka Kovača sabrani u knjizi Cvjetanje mase (Fraktura, 2010.), predstavljaju zbirku političkih eseja. Oni su nastajali u periodu od dvadeset godina (najraniji esej datira iz 1989. godine, a najkasniji iz 2009. godine). Objavljivani su u splitskom Feral Tibuneu, čiji je Kovač u jednom trenutku bio stalni saradnik, pored nekoliko tekstova koji su se našli na stranicama zagrebačkog Zareza, beogradskog Danasa i Vremena, nemačkog lista Die Tageszeitung, kao i francuskog Libération.

Okupljeni oko jedne centralne teme – prirode pogubne politike nacionalizama post-komunističkog razdoblja koji su determinisali i po svemu sudeći nastavili da determinišu političku stvarnost društava zapadnog Balkana – Kovačevi tekstovi u Cvjetanju mase predstavljaju eseje u klasičnom smislu te reči, gde je logičko pretresanje određenog pitanja i njegovo dokazivanje uvek praćeno autorovim ličnim iskustvom. Naslov knjige asocira na pojavu 'cvetanja mora' kada usled bujanja morske flore delovi mora postaju smrdljive žabokrečine.

U ovoj knjizi proslavljeni pisac i scenarista podjednako se bavi dvema sredinama – hrvatskom i srpskom – u čijim centrima je jedan dobar deo svog života aktivno učestvovao u kulturi, sa povremenim osvrtima na ostatak regiona (Crnu Goru, Kosovo, Bosnu, Makedoniju… ). Analizirajući aktuelna zbivanja i fenomene na političkoj sceni nekada zajedničke države –  bilo da je reč o esejima koji se odnose na period mučne tranzicije u kojoj su se našla oba društva početkom 90-tih kada ulaze u otvoreni sukob, odnosno rat, ili da je reč o tekstovima koji datiraju iz vremena posle pada Miloševića i Tuđmana, sa kojim je nastupilo doba novog 'kapitalističkog preporoda' – Kovač uspeva da poveže tri vremenske ravni: komunističku prošlost, nacionalističku sadašnjost, a sve u očekivanju budućeg trenutka – koji je iz sadašnje perspektive gotovo neuhvatljiv – demokratije u dolasku i konačnog uspostavljanja uslova za formiranje civilnog društva.

Odmetničke države
Iako su njegovi eseji proteklih godina izlazili u formi novinskih članaka, pre svega u funkciji kritičkog osvrta na tadašnja, dnevno-politička zbivanja, danas, sakupljeni u jednu svesku, oni predstavljaju književno svedočanstvo (u isto vreme podsetnik, katalog događaja) istorijskog perioda koji je nastupio raspadom Jugaslavije. U tom periodu došlo je do formiranja, slobodno možemo reći dve 'odmetničke države' – nezavisne Hrvatske i nezavisne Srbije –  koje su u svojim politikama često bile izrazito anti-demokratske; zastupnice čvrstih nacionalnih programa, koji su počivali na ideji kreiranja etički i verski čistih nacionalnih država. Pored sve kompleksnosti pojma 'odmetničke države' (zavisi ko ga upotrebaljava i u čije ime se izriče), ovo 'odmetnički' treba shvatiti u dva smisla: u odnosu na višegodišnju izolovanost i prokaženost obe zemlje od strane uređenih društava zapadne Evrope i u odnosu na vlastitu 'samo-odmetnutost' od sveta, i što je najvažnije 'samo-odmetnutost' od svojih građana, gde najveće žrtve samo-odmetnutosti postaju nacionalne manjine, koje nastaju trenutkom raspada nekada zajedničke zemlje. 

U eseju 'Zločinci – to su drugi' (Feral 2000. godine) autor polazi od teze mađarskog istoričara i političkog teoretičara Ištvana Biboa o postojanju 'nacija ponavljača', tzv. politički nezrelih nacija među malim istočnoevropskim državama. Citirajući Ištvana, Kovač nabraja neke od najuočljivijih osobina njihovih politika: agresivni nacionalizam, odsutnost demokratskog duha, naklonost političkom irealizmu, uzajamna mržnja, neodgovornost u pogledu opštih evropskih pitanja, teritorijalni sporovi…

Nacionalizam se u Cvjetanju mase otkriva kao istorijski neprolazno stanje u kojem egzistiraju pomenute nacije, nemoćne da se suoče sa vrtlogom perpetuirajućeg nasilja koje same proizvode, niti da mu stanu na put. On se pokazuje kao još jedan od bitnih elemenata totalitarizma, koji se po Kovaču javlja u fašističkim ili kvazi-komunističkim društvima (Kovač u kvazi-komunizmu vidi ideju u funkciji pokrića neograničene vlasti). Slomom komunističkih diktatura, stara ideologija biva zamenjena novom – nacionalističkom. Dok je u istočnoevropskim državama nacionalizam poslužio za svrgavanje komunizma, u bivšoj Jugoslaviji je poslužio za vođenje građanskog rata. Nezrele nacije s obzirom na činjenicu da u svojoj prošlosti nisu imale pravih demokratskih tradicija, počinju da traže novi tip vođe u nacionalističkom autokrati – vođi plemena – koji se identifikuje sa pojmom nacije, a sve rezultira stvaranjem kvazi-demokratske mafijaške države na ruševinama institucija starog, u osnovi nepromenjenog sistema. U Cvjetanju mase, data je tipologija tiranina, onog koji opstaje (parazitira) na vlasti zahvaljujući momentima istorijskih kriza, tj. sukoba, jer one su uslov njegovog opstanka: "Točno je da je Milošević brzo ukapirao da rušenje komunizma nije istodobno i kraj totalitarnog morala. On je uporabio sve trikove prethodnog poretka; ojačao nasilništvo i populizam, odbacio svaku vrstu dogovora, raspalio niske strasti, spletkario i razvijao politiku konflikta koja je nužno dovela do ubijanja. On je brutalizovao stvarnost, a nekadašnje komunističke robove pretvorio u ubojice. Ona šačica opozicionara u Beogradu, koja je duhom evropska, kriva je slika srpskog društva." (esej 'Poslednji nasilnik', 1992.).

Zaborav je ambis za demokratiju
Međutim, problem nastaje onoga trenutka kada masa postane 'duševna slika' svog tiranina, koja je spremna da ga sledi, bez ikakvog preispitivanja njegovih odluka. Na početku krvavog desetogodišnjeg građanskog rata, stoje dva politički instrumentalizovana mitinga iz 1989. godine (okupljanje ispred Narodne skupštine u Beogradu i veliki miting na Gazimestanu). Po Kovaču, nacija se tada odredila: "U nekim istočnoevropskim zemljama jednopartijske diktature narod je preokrenuo vlastitu sudbinu, čak po cenu žrtava. Ti su narodi nastupili razborito zahtijevajući slobode, parlamentarnu demokraciju, evropsko povezivanje… To što je masa urlala hoćemo oružje, dolje pluralizam, Slovenci lažu, smrt Šiptarima itd., govori samo o nevjerojatnom zaostajanju intelektualnom, moralnom, političkom i svakom drugom… Tu se tražilo oružje, ali za osvajački i osvetnički rat."

Druga velika tema u Cvjetanju mase tiče se problema odgovornosti svih onih koji su sledili politiku rata. Učestvovanje u bratoubilačkom ratu, kao i potonje katastrofalne posledice istog, za Kovača nužno povlače za sobom preispitivanja moralne odgovornosti pripadnika jedne zajednice koji su na direktan ili posredan način učestvovali u kolektivnom zločinu. Međutim, izbegavanje kažnjavanja (osim pod spoljnom prinudom) direktnih počinilaca i njihovih naredbodavaca koji dolaze iz redova političkih i vojnih elita, kao i odsustvo preispitivanja uloge državnih institucija, crkve, kulturnih elita, medija… u kreiranju ideologije u ime koje su se činili i opravdavali zločini, doprinosi opstajanju društva (samo)zaborava; društva u kojem su svi saučesnici, jer počinjena nedela obavezuju na kolektivno ćutanje. U takvoj situaciji sve ostaje na pojedincu, koji ukoliko želi da se oslobodi kolektivne odgovornosti mora biti spreman na preispitivanje sredine u kojoj živi, vlastitog udela u nemilim događajima i svim onim što je došlo posle njih. Takođe, on mora biti spreman i na preuzimanje krivice onih koji nisu u stanju da se suoče s njom.

Kovač je svestan da demokratizacija regiona ne vodi nužno odbacivanju mračnog tereta prošlosti. Uz demokratske procese i čekanje na ulazak u Evropsku uniju, sve više jača pozitivni nacionalizam. Na političkoj sceni nema suštinskih promena, osim nove preraspodele moći i kapitala. Raspad Jugoslavije i stvaranje kvazi-demokratskih državica referiše na citat iz Deridine knjige Odmetničke države: "U Čileu, kada je trijumfovalo izborno 'ne' Pinočeu, što je bila dvosmislena situacija, pomislili smo da je uspostavljena demokratija. Pobednici su mislili da 'ne' Pinočeu, naime 'da' demokratiji, neće da prisvoji niko i da će ono, to 'ne' Pinočeu, predstavljati isto tako i ne-demokrate koje su rekle 'da' Pinočeu."

Poslednji esej u knjizi iz 2009. godine posvećen je gašenju glasila u kojem je Kovač objavio najveći broj tekstova u ovoj knjizi, Feral Tribuneu. Nedeljnik koji je opstao tokom rata i Tuđmanove autoritativne vladavine, ugašen je kada je većina građana Hrvatske rekla 'da' demokratiji. U demokratiji kakvu danas imamo opstaju samo kontrolisani mediji koji služe interesu vlasti ili vlasnika kapitala, koji su često i vlasnici medijskih kuća. Cvetanje masa zamenila je dominacija ravnodušnosti većine. U bivšim zemljama Jugoslavije ovo 'da' demokratiji iskoristili su moćnici svih vrsta, a to su moćni u politici, privredi, crkvi, kulturi... U očekivanju funkcionisanja demokratije, ostalima ostaje da vide hoće li od toga imati ikakve koristi.

Irena Javorski 

***

Irena Javorski (1983., Beograd) – diplomirala Filološki fakultet u Beogradu, na grupi za Opštu književnost sa teorijom književnosti. Piše prozu i književnu kritiku. Vodila i muzički uređivala (imrovizovana muzika, free jazz, elektronika...) emisiju iz kulture i književnosti, na radiju Novi Radio Beograd.