Žena, majka, nesrećnica

Kao i u prethodna dva romana, Frida ili O boli i Dora i Minotaur, Slavenka Drakulić i u najnovijem romanu Mileva Einstein, teorija tuge za pripovjedačicu bira lik istorijske ličnosti udate za slavnog supruga. Samo, ovoga puta suprug nije umjetnik, odnosno slikar, već najpoznatiji fizičar XX. vijeka. 

I u trećem romanu autorka se služi kombiniranjem fikcije i biografskih podataka, razrađujući teme društveno neravnopravnog položaja žene i psihičke i fizičke bolesti, drugim riječima odnosa žene prema njenome mjestu u svijetu, počevši od spoznaje sopstvenog tijela. Međutim, uočava se izvjesna degradacija, već i od naslova – Mileva jedina ni u naslovu nije oslobođena prezimena Einstein – od svih triju, ona je najviše usmjerena na svog supruga i u potpunosti zaklonjena njegovom sjenkom. 

Fabula romana počinje uoči Prvog svjetskog rata, kada Mileva Einstein dobija od svog muža Alberta pismo sa Uvjetima o njihovom međusobnom životu. Kako su ti Uvjeti u stvari ponižavajući ultimatum koji Mileva ne može prihvatiti, počinje period njenog života kao samohrane majke, period prisjećanja na sve propuštene prilike i kajanja zbog svega što je žrtvovala za porodicu.

Frida Kahlo je uspjela da izgradi sopstvenu karijeru i pored toga što je bila udata za tako patrijarhalnu i dominantnu figuru kakav je Diego Rivera, te da za života dobije priznanje. Kako je fotografija vremenom postala priznata kao umjetnost jednako kao i slikarstvo, tako je poraslo interesovanje i za fotograski talenat Dore Maar, čime je i njen rad priznat dijelom istorije umjetnosti. Mileva takođe žali za svojom karijerom poput Dore Maar, ali za Milevom nije ostao niti jedan rad, niti ima ikakvog materijalnog dokaza za tezu po kojoj je ona presudno uticala na rad Alberta Einsteina. Milevin značaj za fiziku gotovo i da ne postoji, a ona se svoje karijere i studija odrekla neposredno prije diplomiranja. 

Naravno, ni studije fizike nisu za potcjenjivanje i zanimljive su iz ugla ženske istorije, jer je bilo potrebno mnogo upornosti da se Mileva uopšte upiše na fakultet, te da uspješno položi ispite u periodu kada je ženama visoko obrazovanje bilo nedostupno. Ali, prekid studija neposredno pred diplomiranje, zbog začeća s Albertom, u potpunosti je spriječio Milevu da dalje razvija svoj talent i da eventualno izgradi naučnu karijeru.

Ona je zbog toga ogorčena i psihički obolijeva, a možda i najbolji aspekt ovoga romana predstavlja uvid koji Drakulić daje u svijest ovoga lika. Milevin govor je monoton, samoponavljajući i iritantan, ali je efektan jer prenosi stanje Milevinog uma i frustraciju usljed osjećanja bezizlaznosti. Njen um se iznova suočava sa odlukama iz prošlosti i kajanjem što je odustala od sebe da bi se podredila porodici.

Ova ponavljanja u tekstu pokazatelj su i dubljeg formalnog problema, ukazuju na neurednosti i nedorečenosti na nivou formalnog uobličenja romana. Nevještost se posebno uočava u segmentima gdje pripovjedačica treba da prenese informaciju koju ona očigledno mora znati, ali je potrebno da je prenese i nama, pa je neuvjerljivo prepričava i "prisjeća se". Problem je u tome što je tekst sveden na pisanje sa tezom, tako da do kraja knjige gotovo da nema nikakvog razvoja pripovjedačicinog lika. Mileva je tipski lik žene koja se samožrtvuje zbog supruga i njegove karijere, stoga ona i pored autorkinog truda više izgleda kao anti-primjer ili upozorenje ženama, nego kao uvjerljiv lik koji će nas uvući u svoju priču.

Pored odabira pripovjedačice koja je, kao i u prethodna dva romana, u ulozi žrtve i čiji je cijeli identitet određen njenom ulogom supruge, jedno od najslabijih mjesta u romanu jeste odnos Mileve prema majčinstvu. Milevin pad počinje trudnoćom i naglo se ubrzava kada zbog loših ekonomskih prilika i zarad Albertove karijere moraju da napuste prvo dijete, koje potom i umire. Nema preciznih podataka o tome šta se desilo s prvim djetetom Mileve i Alberta, što je bilo i dodatna mogućnost za autorku da dopiše priču na svoj način. Ipak, ona bira priču po kojoj je majčinstvo ono što određuje Milevin lik.

Zato usputni Milevini komentari da je bila posvećenija porodici od Alberta nijesu više od kritike koju sebi može da prizna i bilo koja tradicionalno odgojena žena, ali da se ne udalji od okova koji je okružuju i da ne propita svoju 'majčinsku' ulogu. To što je Mileva istorijska ličnost i što je moguće da je većina žena njenog vremena zbilja bila okovana majčinskim i porodičnim vezama, ne može biti opravdanje za autorku, koja ne piše Milevinu biografiju, već savremeni roman.

Kao što je sa temom majčinstva propuštena prilika za autorkinu veću i upečatljiviju intervenciju, slično je i sa temama tjelesne 'obogaljenosti' i psihičke bolesti. Mileva je, naime, imala jednu nogu kraću od druge, a njen stariji sin bio je oženjen ženom niskog rasta, dok je njena sestra oboljela od šizofrenije, a kasnije i njen mlađi sin. U savremenim queer i crip teorijama problematizuju se ove teme, ali tako što se ukazuje na njihovu društvenu uslovljenost i konstruisanost 'zdravlja' i 'normalnosti' kao normi koje se zasnivaju na isključivanju svih onih koji ne potpadaju pod taj ideal. Problem sa tako zamišljenim konceptom normalnosti jeste u tome što je on nedostižan i što granica između 'normalnosti' i 'ne-normalnosti' nije tako jasna kao što se inače čini. 

Iz Milevine perspektive, svi ti 'nedostaci' nje i njene porodice percipiraju se kao pokazatelj zle kobi, kao još jedna nesrećna okolnost njene ionako tužne i nesrećne sudbine, kao kazna za njihova prošla zlodjela, poput napuštanja djeteta. Od psihičke bolesti se bježi, od nje se zazire i ona se na neki način romantizuje. Kao što komentariše sopstveni položaj supruge, zadržavajući se samo na nivou kritike povrijeđene žene, tako se Mileva odnosi i prema marginalizaciji 'ne-normalnih', uočavajući da su oni isključeni iz društva i šikanirani, ali ne preispitujući sam normativni koncept 'normalnosti'.

Drakulić u najnovijem romanu nastavlja pravcem koji je ranije započela, ali s već početnom pretpostavkom koja je ograničavajuća i za koju se moglo naslutiti da će u trećem romanu dovesti do ćorsokaka. Pripovjedačice Frida, Dora i Mileva nemaju potencijala da budu feministički uzori, iako se kao takve često predstavljaju u pop-kulturi. One su u većoj mjeri nesrećne zbog toga što nijesu uspjele da postignu patrijarhalni ženski ideal – da se ostvare kao zadovoljne supruge i majke, a da uz to po mogućnosti budu uspješne i u oblastima kojima se bave – nego zato što je taj ideal u stvari pogrešan. 

One se, stoga, uglavnom i žale na posljedicu, umjesto na uzrok, što se posebno uočava u posljednjem od tri romana, kada Mileva ne odustaje od svoje fokusiranosti na majčinsku krivicu. Zato je sam izbor ovih triju istorijskih ličnosti bio dovoljan da se pokrenu teme privatnog života žene i njene karijere, njenog odnosa prema sopstvenom tijelu i odnosa zdravlja i bolesti, ali nijesu dovoljne da se te postavke i njihovi mehanizmi dekonstruišu i razlože do samih uzroka koji dovode do ograničenosti žene na prostor privatnosti i koji je onemogućavaju ili joj otežavaju da izgradi javnu karijeru.