Buntovnik bez motivacije

Roman Andreja Nikolaidisa Mađarska rečenica, nagrađen najznačajnijom regionalnom nagradom Meša Selimović za 2016. godinu, formalno je zanimljiv jer ga čini jedna rečenica, duga devedesetak stranica. Pripovjedač te rečenice vozom putuje od Budimpešte do Beča, prisjećajući se svog najboljeg prijatelja Joea, koji je izvršio samoubistvo i u zavještanje mu ostavio svoju rekonstrukciju posljednjeg, izgubljenog spisa Waltera Benjamina. 

Pripovjedač je pisac kao i Joe, a odnos između njih dvojice, zasnovan na kontrastu u kome se dopunjuju, klasičan je romaneskni postupak. I kao što to u romanima najčešće biva, onaj ko govori priču se prikazuje kao manje nadaren od onoga o kome se govori. Joe je talentovan, nesputan, beskompromisan, dok je pripovjedač taj koji 'krade' Joeove ideje, pomalo beskičmenjak koji pristaje na razne ustupke kako bi dobio književno priznanje ili kakvu materijalnu korist. Ili barem je to ono što nam saopštava.

Taj napeti odnos između dva lika, moglo bi se reći i dva lica istog pisca, u stvari je slika savremenog regionalnog autora. Nerijetko su u istoj javnoj personi autora objedinjena oba ova tipa, 'pisac buntovnik' i pisac koji nije uvijek dorastao tom idealu. Mnogi su razlozi zbog čega je ova generacija književnika odabrala baš ideal buntovništva, koji se u realnosti ne može dostići. Joe ne može ili ne želi da opstane u realnosti sa kojom je u suodnosu samo onda kada je izaziva i provocira. S druge strane, pripovjedač zahvaljujući svojoj fleksibilnosti uspijeva da komunicira sa javnošću, ali uz to mora da žrtvuje potpunu dosljednost.

Osim kao simbol književnika, Joe je primarno simbol jugoslovenskog izbjeglištva, ali se kroz to iskustvo povezuje i s drugim emigrantima, i to na dva nivoa. Sinhronijski, ta su iskustva slična onima koja danas proživljavaju emigranti koji pokušavaju da dođu do Evrope, ironično, prelazeći upravo preko zemalja regije. Dijahronijski se pak uspostavlja veza između današnjih migranata i migrantkinja sa onima iz 20. vijeka, migrantima poput Waltera Benjamina, koji su pokušavali da se spasu od nacista, a čijim stopama Joe doslovno kreće kako bi rekonstruisao izgubljeni Benjaminov spis. 

Zato pripovjedač putuje vozom, jednim od najupečatljivijih simbola migracija, ali i zločinačkih transporta činjenih za vrijeme nacizma. Sve češće se u regionalnoj književnosti uočava kontinuitet između izbjeglištva i deportacija koje su se odvijale u Drugom svjetskom ratu i današnjih migracija. Taj kontinutet znači da nažalost još uvijek nijesu prevaziđeni problemi prošlog vijeka, kao što su nacionalizam, rasizam, nemogućnost slobodnog kretanja. Naprotiv, oni se održavaju na gotovo istovjetan način, jer i dalje nisu sistemski riješeni problemi nejednakosti u savremenom kapitalističkom društvu.

Kako primjećuje Vladimir Arsenić, esejistički segmenti su u ovom romanu bolje uklopljeni u cjelinu teksta, jer su motivisani kao Joeovi citati. Tako dvostruko udaljeni od čitatelja i čitateljki kroz pripovjedačev glas, oni nisu više samo autorska intervencija 'od spolja', već su iznijansiraniji. Gubi se sigurnost da li u potpunosti vjerovati pripovjedaču ili samom Joeu, ili se njihovim ekskursima može i ironijski pristupiti. Međutim, i dalje su esejistički segmenti često problematični, a kako se ne mogu pripisati samom autoru nego liku, onda se sa njima ne može direktno ni polemisati. Moguće ih je jedino analizirati u širem kontekstu odnosa između Joea i pripovjedača.

Ipak, površinski ironijski otklon nije i dovoljan, jer bi Joeov lik morao biti mnogo uravnoteženiji da bi funkcionisao. Autor nije uspio da u ovom liku najbolje rasporedi akcente, tako da razvije motivaciju koja je uvjerljiva, a koja se zasniva na iskustvima rata i emigracije, kao ni da njegovu patetičnost, koja je proizvod buntovništva, a u stvari neprilagođenosti i nezrelosti, prikaže s nužne distance. Često Joeova tumačenja svijeta, politike i društva, osim što imaju nabijeđeni i patronizirajući ton, djeluju krajnje banalno. A iz pripovjedačevog ugla, čak i kada je pretjeran, Joe je simpatičan. Ali, kada se uzme u obzir sve što je o njemu rečeno, sve što se citira, malo toga djeluje iole zanimljivo, a kamoli genijalno, kako nas pripovjedač u to ubjeđuje.

Kada bi bila jasna namjera autora da dekonstruiše stereotip Joea kao pisca, emigranta, 'autentičnog' pobunjenika, pomalo romantizovanog osobenjaka koji na plećima nosi svjetsku bol, onda bi to moralo biti mnogo eksplicitnije naznačeno u tekstu, nego kroz kontrast s pripovjedačem i povremenu ironiju koja se može učitati u ono što pripovjedač govori. Ni taj kontrast ne ide u pravcu dovođenja u pitanje Joeove pozicije, već na ruku njegovoj idealizaciji. Pripovjedač, iako je vidno zavidan, i dalje je benevolentan mnogo više nego što ima kritički otklon. Tek kada pripovjedač toliko pretjera u hvaljenju, onda nastaju pukotine i mogućnost da se u procesu čitanja napravi izvjestan otklon, za koji sam tekst ne daje prostora koliko bi mogao.

Zbog ovih naglašenih Joeovih karakteristika, u drugi plan se povlači Joe kao emigrant, koji je izgubio oca i koji nikamo više ne pripada. Stoga je Joe više romantizovana verzija pisca vječitog tuđinca, nego što je lik emigranta s kojim se može saosjećati. Njegovi postupci su slabo ili jedva motivisani, zbog čega je na vrlo tankoj granici da bude prikazan kao stereotipni emigrant, patetičan i artificijelan. To u narednom koraku vodi osnaživanju predrasuda o migrantskim iskustvima, a književnost bi takvih predstava trebalo da se što je moguće više kloni. Jedini način na koji taj lik donekle može funkcionisati jeste da se na sve te pretjeranosti u tekstu zažmuri, i da se prepusti lakoći kojom autor izrađuje svoju dugu, ali razumljivu i dobro sročenu rečenicu.

Ovaj roman se, osim kao samostalni tekst, može čitati i u širem kontekstu, kao tekst u kojem se pokazuju dometi i ključna mjesta savremene regionalne književnosti. Rat i poratni period povezuju se sa temama današnjih migracija i sa konceptom izbjeglištva onako kako se on javlja još u 20. vijeku. Formalno, riječ je o romanu iskusnog autora, koji samopouzdano izgrađuje dinamiku teksta. Kroz dva glavna lika, pripovjedača i Joea, otvaraju se pitanja o licu i naličju savremenog regionalnog književnika. Taj pisac, koji sebe zamišlja kao buntovnika, a u stvari je samo jedan od djelatnika u javnosti, sposoban da ukaže na neke društvene nedostatke, ali i sam nedovoljno imun na iskušenja, postaje groteskna, šizofrena ličnost. Nikolaidis je u ovom dobro uvezanom tekstu počeo da razlaže lik tog pisca, razdijelivši ga na pripovjedača i Joea, doduše intuitivno više nego osviješćeno, tek zakoračivši na novo područje autorefleksije.