Čitalac poezije koji bi poželeo da na osnovu pesničkih tekstova analizira našu epohu, duh ovog vremena, svetonazore, društvene ili političke dileme koje je oblikuju – ukoliko kao ogledni materijal uzme pesništvo Ane Brnardić, naći će se, na prvi pogled, pred nerešivim problemom. Naime, od svih dvanaestoro autorki i autora iz Hrvatske mlade lirike 2014., a koja se antologija po svim parametrima može smatrati za reprezentativnu kada je o reč o hrvatskoj poeziji novog veka, Anino poetsko pismo je, čini se, najradikalnije intimističko.
Naravno, sasvim razumno je zapitati se: u čemu je posebnost ovog intimizma, kada se zna da je taj pojam jedno od osnovnih određenja lirike kao književnog žanra? Na to pitanje moguće je dati uopšten, dakle neprecizan, a u izvesnoj meri i netačan, pa ipak relativno funkcionalan odgovor: dok kod najvećeg broja pesnika intimni svet i sve ono što on sadrži u konačnici ipak služe da bi se predstavila neka šire mišljena i obuhvaćena realnost, dotle u poeziji Ane Brnardić sav spoljašnji svet služi i postoji da bi se predstavio intimni svet njenih lirskih subjekata.
U samoj pesničkoj praksi ova granica nije lako odrediva, pa je kao izrazito intimnu i ispovednu moguće odrediti i, recimo, poeziju
Antonije Novaković ili
Marije Andrijašević; međutim, simboli, metafore i poređenja koji su prisutni u Aninoj poeziji, a čija značenjska polja ona brižljivo oblikuje i obrađuje još od svoje prve knjige
Pisaljka jednog mudraca – konstruisani su na način vrlo blizak fantastici i nadrealizmu, što predstavlja bitan izuzetak u novijoj hrvatskoj poeziji. Kao primeri se mogu navesti stihovi iz svih dosadašnjih knjiga, pa tako i iz knjige
Uzbrdo: "Jutros su mi iz glave izletjele prastare ptice kroničarke./ Neke od njih imale su već duge brkove/ a neke metalne tube umjesto koščica(...)" (pesma
Kronika), "I gledala sam je dok se pretvarala u guštera/ umorna i sluđena svečana smreka/ žena kojoj su kazaljke izduble malenu operu/ u čelu, sastav je svirao i arija je tonula preda mnom (...)" (pesma
Razmirica).
Treba se na kratko zadržati kod ovih navoda, jer pružaju dobar uvid u umetnički postupak Ane Brnardić. U osnovi, reč je o poetičkom modelu koji bi mogao biti određen kao kafkijanski, ili u najmanju ruku njemu blizak, i to u smislu u kojem ovaj model definiše Cvetan Todorov u svojoj klasičnoj analizi priče Preobražaj. Postoji, dakle, prva rečenica, ili u ovom slučaju stih, koja predstavlja inicijaciju u fantastičnu stvarnost. Ta inicijalna, izvan-redna situacija, međutim, već od sledeće rečenice uzima se kao potpuno uobičajena, pa tako čitalac biva uvučen u fantastičnu stvarnost bez mnogo otpora.
U poeziji Ane Brnardić dolazi do diskretnog preoblikovanja ovog modela, pa tako glavni 'fantastički udar' dolazi zapravo u drugom koraku. Prvi stihovi navedenih pesama predstavljaju neku vrstu uvoda u fantastičnu realnost, neku vrstu pripreme, neuhvatljivo kolebanje između dva stvarnosna pola, da bi se u drugom stihu, drugoj pesničkoj slici, lirska situacija potpuno, nedvosmisleno, pa i drastično izmestila iz uobičajenog referencijalnog okvira: izletanje ptica iz glave još uvek ostavlja određeni prostor za dvoumljenje o čemu se u stvari radi, da li je u pitanju tek neznatna unutrašnja pometnja kod subjektice ove pesme, dok se u drugom stihu svaka sumnja raspršuje, jer ptice sa dugim brkovima ne mogu biti nikako uobičajena pojava, pa ni uobičajena pesnička metafora i slika; sagovornica iz drugog navoda, koja se pretvara u guštera, može biti i jeste način da se predstavi njena mnogolična, kameleonska priroda, ali njeno pretvaranje u sluđenu smreku već u sledećem koraku nedvosmisleno iskače iz klasične poetske metaforike.
Navedeni primeri jesu najilustrativniji, pošto se nalaze u uvodnim stihovima pesama, ali ovaj oblikotvorni postupak karakterističan je za celu knjigu, pa i za čitav dosadašnji opus Ane Brnardić, iako je u različitoj meri korišćen od pesme do pesme i od knjige do knjige. Postoji, međutim, još jedna značajna, zapravo presudna tekstualna dimenzija unutar ovakvog oblikotvornog principa, koja podvlači razliku između knjige Uzbrdo i prethodnih triju Aninih knjiga, a ona se ogleda u visokoj emocionalno-psihološkoj obojenosti svake ove slike, metafore ili lirske situacije. Drugim rečima, pesme iz knjige Uzbrdo, prividno ušuškane u fantastičke, bajkolike scene i motive, predočavaju zapravo vrlo zaoštrene emocionalne situacije, životne lomove i psihološku napetost lirske junakinje.
To se možda najbolje može videti u uvodnom ciklusu 'Povijest glazbe', koji je zapravo najautobiografskija poetska celina u dosadašnjem opusu ove pesnikinje i koji, ukupno uzev, jeste i neka vrsta psihološkog razračunavanja sa sopstvenom pesničkom egzistencijom. Čitav taj ciklus odlikuje velika emotivna tenzija, koja je zatomljivana različitim motivima, složenom metaforikom i vrlo iznijansiranom leksikom; pa ipak, porodično okrilje lirske junakinje, koje je inače tematizovano i u prethodnim knjigama, u ovom se ciklusu najotvorenije predočava, i to kao okrilje unutar kojeg glazba iz naslova postaje zapravo jedan od mogućih, ili jedini izlaz, postaje zapravo onaj slobodan prostor do kojeg porodica ne može da dopre.
Pesnička, ili muzička egzistencija, dakle, nije uvek a pogotovo nije samo izbor, već vrlo često i prinuda. Tajanstveni prijatelj iz uvodne pesme, prašuma koja izrasta iz "bezazlena brezika, iz šiba i kore gudala", pa neimenovana sagovornica iz pesme Razmirica, potom šuma iz istoimene pesme, koja simbolizuje prostor umetnosti kao prostor nepoznatog (jezika) – svi ti likovi i pojave iako možda nemaju konkretne korelate u stvarnosti, jesu zapravo jezička, tekstualna uobličenja određenih emocionalno-psiholoških stanja lirske junakinje, neka vrsta egzistencijalnih aplikacija, to jest otelotvoreni strahovi, nedoumice, bes, egzaltacija.
Na ovaj način moguće je razumeti i sva ona bajkolika stvorenja iz prethodnih triju knjiga, kao i zmije, ili ptice, koje su jedan od središnjih motiva celokupnog dosadašnjeg pesništva Ane Brnardić: to nisu nikakvi motivi iz stvarnog sveta koji dobijaju svoju jezičko-poetsku artikulaciju, ili pak unutar teksta nastali entiteti, već pre svega neka vrsta emocionalnih 'produžetaka', psiholoških 'izraslina' u unutrašnjem životu same lirske junakinje, preko kojih se ona suočava i razračunava sa svetom oko sebe i to na isti onaj način na koji se u bajkama i drugim folklornim tvorevinama primitivne ljudske zajednice razračunavaju sa nepoznatom i pretećom prirodom.
Sledeći dalje ovaj interpretativni ključ, središnji ciklus 'Prijestupi' može se čitati upravo kao napuštanje, iskorak iz porodičnog kruga i odlazak u svet. Prvi krug pesama, koje tematizuju boravak na moru, počinje pesmom Jug i stihom "Bajkovit je silazak u propast", a što se na simboličkom planu može tumačiti i kao raskidanje veza sa prethodnim životom. Lirska junakinja je napustila svoj primarni životni prostor i krenula u mini-odiseju, koja ipak, uprkos tome što je poneki toponim neposredno imenovan, ostaje prevashodno unutrašnje putovanje. Drugim rečima, boravak u primorskim ili severnim gradovima, ili kod kuće u Zagrebu, ne uzrokuje, za ovaj lirski podžanr donekle podrazumevane kulturno-istorijske reminiscencije, već pre panteističko uranjanje u prirodu, u divljinu okruženja u kojem se našla.
U tom kontekstu zanimljiva je poslednja pesma u ciklusu 'Prosede', koja se svakako i na prvom mestu može čitati kao autopoetički komentar, ali ne manje kao egzistencijalni imperativ lirske junakinje ovih pesama: "Prsti mijese oluju riječi u jestivi kumulus. (...) Pod oklopom raste kvasac i roje se bube, glazbeni svrbež/ u krošnji pluća./ Iz spasonosnog rascjepa izići će jedan minijaturni, ženski barbarin." Ovaj "minijaturni, ženski barbarin" je zapravo najpreciznija simbolička slika lirske subjektice: varvarstvo, ali u svojoj ženskoj verziji, kao civilizacijski stepen koji podrazumeva duboku saživljenost sa prirodom, sa svakim bogom i patuljkom koji obitavaju u drveću, stenama, vodi.
Zvonimir Mrkonjić je istakao da, zbog učestalosti muzičkih motiva, uzor ove poezije nije govor, već muzika, i to muzika koja deluje kao "oslobođenje od svih sebičnosti i uspostava nekog izvornog haosa". Iako na prvi pogled tačna, a naročito ako se imaju u vidu samo prve dve knjige ove pesnikinje, ova teza zapravo tumači samo onaj površinski sloj stilsko-poetičkog prosedea Ane Brnardić. Težnja za prvobitnim haosom, koja se uobličava kao panteističko osećanje sveta, u stvari je tek odgovor, ili beg, ili nadomeštanje one dublje težnje za srećom u najbližem, između ostalih i porodičnom okruženju.
To potvrđuje i jedna od najupečatljivijih, emocionalno najsnažnijih, pa i najboljih pesama u knjizi Zvučna kutija, iz trećeg i završnog ciklusa 'Imela': "(...) U stanu, dakako, ni žive duše. Tiho ko u grobu,/ rekao je otac kad me nakratko posjetio./ Ta rečenica bučila je u meni kao pustoš./ U ogledalu moj odraz tih ko u grobu,/ tiha kosa i tihe oči (...)". Stih "Ta rečenica bučila je u meni kao pustoš" jedno je od prelomnih mesta u ovoj knjizi, suočavanje sa bolnom prazninom koju ponekad za sobom ostavljaju najbliži. Otuda motiv imele, otuda poluparazitska biljka kao egzistencijalni model koji sledi lirska junakinja i neka vrsta male osvete porodici.
Završni ciklus tako donosi podvlačenje crte i slike iz sadašnjosti lirske junakinje, ali sadašnjosti koja je uvek i borba sa prošlošću i njenim demonima. Navedene motivske linije nisu dakako jedini, ali jesu bez ikakve sumnje najvažniji sloj u ovoj knjizi, oko kojeg se nadalje niz manjih i većih tema – poput slika deprimirajuće urbane svakodnevice, odnosa između partnera, različitih emocionalno-psiholoških stanja kao što su nesanica ili zaborav, muzike koja se pronalazi i čuje u svakom trenutku života i svakom kutku sveta – grana u različitim pravcima.
Tako se može reći, ukratko i bez mnogo dvojbe, da je knjiga Uzbrdo najhrabrija, te dakle i najbolja dosadašnja knjiga Ane Brnardić. Iz čega ipak ne treba izvući zaključak da je ovom knjigom ona dosegla punu i najvišu meru svoga lirskog talenta. Možda pre da je došla do svoje prave teme, do same ivice ponora iz jedne svoje pesme, a u koji ponor tek treba da skoči i suoči se sa tim mrakom koji je tamo. Suoči se, to jest suoči sve nas. Što je valjda i jedini 'zadatak' pesnikinje.
Foto: Poster Boy / Flickr
