Potraga za izgubljenim smislom, od suneta do tabuta

Dva informativna pasusa

„Na pitanje o smislu života pisac odgovara pričom o sebi“ (Gyorgy Konrad), epigraf je prvog romana Damira Uzunovića i nagovještava njegovo smiještanje u najširi korpus bosanskohercegovačke književnosti – autobiografsku metafikciju. Ipak, potreba za reviziranjem života u srednjim godinama i pisanjem nuđenju smisla vlastitoj egzistenciji, osim terapeutskog svojstva, u nekim romanima može ponuditi estetsku vrijednost i suvislo polemiziranje s jednim od temeljnih humanističkih pojmova – identitetom. Ja sam je roman koji nenametljivim, ali stilski spretnim jezikom, na momente provokativno, pa čak i perverzno, smisao jednog ljudskog postojanja pronalazi u postojanjima drugih.

Nauka o književnosti je proglasila smrtnim grijehom identifikaciju pripovjedača s autorom, i iako na početku romana stoji napomena – Neki likovi su stvarni, neki su izmišljeni, tako je i s događajima, glavnog lika imenujem neimenovanim junakom koji u prvom licu pripovijeda o vlastitom životu, od suneta (obrednog obrezivanja u djetinstvu) i odrastanja u Sarajevu u vremenu komunizma, do ratnog i postratnog perioda, naratorovih ahmednurudinovskih godina preispitivanja i svjedočenja smrti, iz kojih ovaj roman i piše. Pripovjedač je (grijeh na čitaoce ako naslute da Ja sam, Damir Uzunović je) i pisac vlastitog romana, koji implicitno tematizira proces pisanja kao način potvrde smisla vlastitom životu. Ovo su četiristo trideset dvije stranice o životu, konstruisane od kratkih priča o drugim životima, kompoziciono smještene u tri knjige – Koreja, Manijak s tavana i Tri očeve smrti. Sve tri, obilježene neprestanim prisustvom ideje da veza između života i smrti nikad se ne prekida, te romanom odjekuju eros i thanatos u zanosu nerazrješive borbe za trijumf.

I penis i lijes su falusnog oblika

Prva dva poglavlja oneobičena su perspektivom djeteta i funkcionišu po principu paralelnih sižea, koji se preko zajedničnog motiva dotiču i time obogaćuju roman poentiranjem, naspram pukog prepričavanja. Događajima stvaraju svrsishodnost, često putem poetike koincidencija, čudnih i čudesnih događaja, a upravo u skladu s dječijom vizurom kroz koju Uzunović pokazuje vješto prilogađavanje jezika različitim tačkama gledišta. Dječija perspektiva otvara prostor i humoru koji nastaje iz osjećaja kolektivnog iskustva ovdašnjih prostora, iz čitaočevog suosjećanja s batinama, kaišem sa i bez toke, stvarima na veš-mašini koje ekstatično plešu uz centrifugu, naninom transformacijom u ne-nanu dok obavlja molitvu i ignoriše pojavni svijet.

Prisustvo dječijeg, kasnije i adolescentskog glasa, otvara prostor seksualnosti, neprekidno impliciranoj kroz redove romana. Od vrlo mimetičnog predstavljanja sunećenja, preko prve masturbacije, otvorena je mogućnost primata penisa, koji poprima centralnu ulogu u drugom poglavlju. Manijak s tavana je zbir priča o masturbiranju, masturbiranju i masturbiranju dječaka iz ulice, koji to čine u školi, u kinu, na ulici, obožavajući komšinice, profesorice, junakinje ertoskih časopisa. Ta hronika masturbacije postaje uvertira za tanatosnost posljednjeg dijela i oslikava pripovjedačevu sklonost ideji o neprekidnosti veze između života (zaćeća) i smrti. U trećem dijelu, u žanru ljubavnog romana nailazimo na, s jedne strane ljubavni trokut koji se odvija na relaciji sarajevska Dalija i američka Lara, a s druge postratno Sarajevo, historija smrti i otac koji zbog srčanih problema potencijalno umire tri puta. Prvom odjekuju flert, ljubav, seks – eros, drugom tanatos, i obje svojom istovremenošću oslikavaju sam život. Roman ostavlja doživljaj mogućnosti pogleda na život kroz geometrijsku perspektivu – i penis i lijes su falusnog oblika.

Uzunović, ne zapadajući u patetiku, tematizira i kompleksnost ljubavnih odnosa, dugujući čitaocima priču o neimenovanoj supruzi, u nadi da je razlog tome pozitivističko-biografske prirode, a ne petrarkistička tendencija opjevavanja samo nesuđenih ljubavi.

Ja sam drugi

U promjeni načina pripovijedanja koja prati vremenske distance, očita je Uzunovićeva sposobnost dubinske karakterizacije glavnog lika, kao i predočavanja tipskih sporednih likova, preko kojih se oslikava sociološka atmosfera Sarajeva (i Balkana). Sporedni likovi u zaključnom kontrapunktu, kad se nesvjesno zateknemo u prostoru identiteta, postaju, u širem smislu, sam glavni lik.

To se očituje kroz lik oca, kao distancirane sjenke, bankara i partijskog člana, čiji se odnos sa sinom zasniva na prešutnoj konvenciji ljubavi, arhetipskom balkanskom odnosu, ovjekovječenim onda kad ga zaboravi na pijaci. U trećem dijelu, otac iz pozadinskog plana postaje svojevrsna identifikacija s prostorom Koreje, kompleksom fabrika i zgrada s Drinskom ulicom kao težišnicom tog prostora, ujedno i adresom stanovanja glavnog lika, kojoj su posvećena prva dva poglavlja. Koreja se vlada kao sinegdoha Sarajeva i referentna tačka za mjerenje sentimentalne udaljenosti kuće i prostora tuđine, te u skladu s tim postaje prostor sigurnosti i identitarno obilježje. Tri (potencijalne) očeve smrti predstavljaju magnetnu privlačnost za povratak iz Amerike, dakle, povratak na „fabričke postavke“ identiteta, duboko uronjenog u vlastitu tradiciju, s egzotičnim izletničkim sklonostima ka drugom i stranom. Očevo „Ja sam“, izgovoreno prije konačne smrti postaje dvostruka motivacija naslovu, iz čega slijedi da Ja sam – sve s čime sam vibrirao u susretu – majka, sestra, djeca, partnerice, prostori, svi opjevani stanovnici Koreje. Postmodernizam uveliko podrazumijeva dijeljenje istog svijeta s drugim, međusobne komunikacije s drugima koji čine identitet, i u tom smislu ovo, naročito u kombinaciji s autobiografskom metafikcijom kao žanrom u kojem je roman pisan, ne čini invenciju u književnoj tradiciji. Ipak, Uzunovićev roman koji obuhvata nebrojeno mnogo ljudskih sudbina i karaktera, obično poetikom trača – sarajevskim načinom vizualiziranja drugog, je reafirmacija humanizma, nematanje dinamike, pa čak i dionizijskog kolektiviteta, naspram individualizma i anksioznosti našeg doba.

Hana Vranac

Tekst je nastao na Bookstanovoj radionici za mlade književne kritičare, čiji je voditelj bio Nenad Veličković, a tema je bila 'Kritika i književni zanat'.