U potrazi za autentičnim Sarajevom

Svaki novi Jergovićev roman izaziva veliku pažnju, kako publike, tako i stručne, kritičarske javnosti, jer je on jedan od autora koji je umnogome uticao na formiranje onoga što se naziva postjugoslovenskom književnošću. U romanu Sarajevo, plan grada, objavljenom u izdanju zagrebačke Frakture, autor piše o rodnom gradu, njegovim prostorima, ali i o njegovim stanovnicima kroz više generacija.

Ta priča je negdje na granici između fikcije i fakata, jer čak i kada je riječ o nečemu što se zbilja dogodilo, način na koji Jergović pripovijeda o događajima je vrlo vješto romansiran, tako da održava našu pažnju, čak i na više od 450 stranica ovoga romana, s velikim brojem likova koji su kratko skicirani na najviše po nekoliko stranica teksta. Sarajevo je prikazano kao grad čiji je identitet određen ratovima iz 1914., odnosno 1992-1995. godine, i s tim u vezi je čak i njegovo stradanje u neku ruku romantizovano. S druge strane, to je i grad u kojem su 1984. održane Zimske olimpijske igre, ali taj potencijal grada ka modernosti i napretku uvijek je na izvjestan način ograničen sljedećim destruktivnim, ratnim periodom. 

Očito je da, iako ovaj roman nije autofikcijski, niti autobiografski, on ipak ima izražen autobiografski ton pripovijedanja. Piščev fokus je na biografskom, i to na 'biografiji' grada Sarajeva i njegovih stanovnika. Na tom nivou odnosa fikcije i istorije, Jergovićev je tekst veoma aktuelan, osim činjenice da je vrijedan poštovanja i zbog velikog rada koji je uložen na pripremi teksta, kao i upoznavanju autora sa istorijskim činjenicama. Autor je svjestan opasnosti igre između onoga što je zabilježeno kao istorijski fakat i onoga kako se o toj prošlosti govori. Kako Jergović nije istoričar, čiji je cilj da revizionističke intencije svih današnjih država na prostorima bivše Jugoslavije obuzda iznošenjem fakata, već je pisac, to je i opravdano da on piše jednu ličniju istoriju Sarajeva.

Ta se istorija prenosi sa generacije na generaciju, i u toj usmenoj istoriji nije akcenat toliko na objašnjavanju događaja u njihovom uzročno-posljedničnom toku, već na tome kako svi ti događaji utiču na život grada. I po takvom pristupu istoriji, kao prije svega privatnoj istoriji, Jergović je takođe vrlo aktuelan autor.

Naspram ovih segmenata, koji Jergovićev roman čine savremenim i aktuelnim, on je s druge strane donekle i opterećen autorovim pokušajem da piše pretenciozno, u stilu klasika 'pripovjedne Bosne', poput Andrića ili Selimovića. Jergovićev stil stoga djeluje anahrono za savremeni trenutak, a njegovi su likovi često artificijelni i na granici s tipskim. Njegovo je Sarajevo često ono koje upada u stereotipe, ono koje bi se dopalo stranim turistima, svedeno na već prepoznatljive situacije, likove i njihove uvijek kompleksne, često tragične sudbine, čak i kada pripovjedač eksplicira da ovo današnje Sarajevo više nije ono u kojem je on ranije živio. 

Zbog te predvidivosti roman često sklizne i u patetično, mada se ne može reći da patetični ton dominira, jer u romanu ima i komičnog i zazornog, grotesknog, sjetnog, veselog, često toliko mnogo različitih segmenata, likova i njihovih mnogobrojnih priča, da tekst postaje teško pratiti. Ovakav autorov pristup, međutim, svakako ima i svojih prednosti, jer donekle balansira predvidivosti u situacijama i stereotipnosti likova, unoseći nijanse i raznolikost.

Kako potencijal, tako i mane Jergovićevog pisanja najbolje se mogu objasniti analizom autorovog pristupa prostoru grada, što je i posljednjih godina jedna od vrlo zastupljenih, kako literarnih, tako i teorijskih tema. Jergovićev je grad sačinjen od priča stanovnika, ali važi i obratno – te se priče umeću u prostor grada, tako da i one doslovno poprimaju karakteristike prostora. One su uske i strme, ili pak krivudave, kratke ili duge, s mnogo ili malo likova-stanovnika, one se neočekivano prekidaju, ali su uvijek uvezane, kao fragmenti romana-grada. Jasno je da je ovakva forma inspirisana Andrićevim postupkom iz romana Na Drini ćuprija, u kome most ima funkciju koju u Jergovićevom romanu ima plan grada, odnosno telefonski imenik kojim se završava roman, a čije su stranice na kraju romana zaista i odštampane na žutom papiru.

Stilom, izborom likova i načinom na koji prikazuje njihove živote, pisac ima ambiciju da nastavi tradiciju Andrića i Selimovića u savremenoj regionalnoj književnosti. U namjeri da napiše 'veliki roman', jedan kanonski tekst o gradu Sarajevu, tako da ga i doslovno obuhvati sa svih strana, autor propušta priliku da pripovjedaču kritički pristupi, tako da uzdrma njegovu sigurnu poziciju. Jer pripovjedač, koji je gotovo istovjetan piscu, prikazuje grad koji je zarobljen u prošlosti, nedovoljno hrabro se suočavajući sa vlastitom pozicijom. Umjesto da insistira na ličnom, kako pripovjedača, tako i svih ostalih likova, te da se poigra sa njihovim stabilnim identitetima, čime bi ih i oslobodio balasta tragičkog, često i patetičnog, autor neopravdano pretenciozno pokušava da ispriča još jednu u nizu velikih 'balkanskih' pripovijesti o 'teškim' sudbinama ljudi i grada u kojem žive.

Staro Sarajevo, ono koje opisuje pripovjedač, iz njegovog je ugla 'autentičnije' nego današnje. To je nešto što možemo zaključiti kao čitatelji i čitateljke sa izvjesnim odmakom, mada autor dalje ne razvija ovu vrlo realističnu karakteristiku pripovjedača. Osjećaj da je rodni grad sada izmijenjen i da nije više sasvim kao što je nekada bio, osjećaj je svih koji imaju iskustvo selidbe iz svog rodnog mjesta, ili čak i onih koji u njemu ostanu, ali više nijesu mladi, pa se nostalgično prisjećaju dobrih, uvijek boljih, autentičnijih, starih vremena.

Jergovićev roman Sarajevo, plan grada s jedne se strane može čitati kao savremeni klasik, odnosno tekst koji nastavlja kontinuitet najboljih jugoslovenskih spisatelja. S druge strane, baš ta usmjerenost na tradiciju ono je što i umnogome ograničava autora u tome da ispripovijeda priču o gradu Sarajevu i njegovim stanovnicima bez stereotipiziranja i sa nužnom kritičkom distancom.