Poljska - scena neposrednog susreta

Već na prvi pogled je vidljivo da Projekt Poljska, nova pesnička knjiga Ivana Šamije, predstavlja značajan i ubedljiv kvalitativni skok u odnosu na Kupolenebo. Iako u svoje vreme, a tome ima već dobrih jedanaest godina, pozdravljena pohvalama i prevođena u celini ili delovima na nekolicinu jezika, danas, a naročito posle čitanja Projekta Poljska, od prve Šamijine knjige ostaju u sećanju tek detalji. 

Ovde se pre svega misli na pojmovnu aparaturu preuzetu iz prirodnih nauka i izdignutu na ravan uzbudljive metaforike, neodređenost i rasutost subjekatske instance i njen kompleksan odnos prema instanci teksta. Sve pomenute ravni pesničkog teksta doživele su značajna preoblikovanja i razvile se u punom obimu u novoj knjizi-projektu, koja se samo utoliko, preko njih, sasvim labavim i dalekim rođačkim vezama drži za Kupolenebo. 

Te promene se mogu lako uočiti jednako na planu sintakse, kao i na planu forme. Najpre, ovde nema nikakvih sintaktičkih iskliznuća: za razliku od prve knjige koja je obilovala opkoračenjima i svakojakim nepoklapanjima sintaktičkog i ritmičkog, stihovnog niza, sada, pošto je reč o pesmama u prozi, toga nema ni u tragovima. 

Međutim, sama činjenica da je u pitanju proza nije puno i dovoljno objašnjenje ove promene, u pitanju je ipak nešto drugo: ne samo da se sada radi o projektu, dakle, celini koja nužno nameće kao formalni imperativ zaokruženost, već je reč i o tome da je pred čitaocem zrelija i samosvesnija subjekatska instanca, koja zna šta hoće, koja ima precizno omeđeno polje svog 'istraživanja'. 

Projekt Poljska, iako na prvi pogled paradoksalno, u žanrovskom smislu je nestabilnije štivo: reč je upravo o projektu – poemi u prozi koju sačinjava pedesetak pesama-fragmenata, od sasvim kratkih sačinjenih od jedne rečenice, pa do razvijenih tekstualnih celina koje imaju dužinu kratke priče. Svaka od pesama, pored ispunjavanja svoje osnovne životne funkcije - da doda još jedan lirski kamenčić neuhvatljivom mozaiku Poljske, odnosno da potvrdi svoju tekstualnu 'poljskost' kao neku vrstu ad hoc žanra za sebe – u manjoj ili većoj meri gravitira ka različitim žanrovima: od lirske crtice, ili klasične lirske pesme, pa preko mikroeseja, do poetizovane kratke priče, ili čak i lirskog romana kao celinom teksta naslućenom, iako nemogućem žanru. To transgresiranje, ta žanrovska klackalica na kojoj 'sede' pojedinačne pesme proizvodi, na drugom, dubljem planu, izvanredno rafiniranu tekstualnu dinamiku i neprimetno unapred razbija potencijalnu monotoniju. 

Ta fina, neuhvatljiva dinamika laganih prelaza i mekih preloma, kao verovatno ključan metapoetski ili metastrukturni element Projekta Poljska, gradi se i na razne druge načine; na primer vezama između pojedinačnih pesama koje su složene i višesmerne. Variranje pojedinih motivskih celina, prevashodno vezanih za prirodu, podrazumeva (detaljno) popisivanje pokreta i promena koje se događaju unutar tih celina u toku jednog godišnjeg ciklusa, a na tom platnu postepeno se i strpljivo izgrađuje metafizička ravan. 

Ona u čitalačkoj svesti izrasta upravo i pre svega naglašavanjem tog neumoljivog ritma prirode i njenih tokova i godišnjih ciklusa. Diskretno smenjivanje melanholično-razlivenog i narativno-preciznog rečeničnog ritma prilagođeno je temama i tonu pojedinačnih pesama, to jest smeni raspoloženja, stanja i promišljanja s jedne i kretanja i događanja sa druge strane. 

I posle prvog, i posle drugog, i posle svakog sledećeg čitanja, svaki sledeći put sve više čitalačkom sluhu i svesti nameće se utisak savršenih razmera teksta, odnosno svih njegovih sadržalaca. U nekoliko kratkih uvodnih lirsko-metapoetskih fragmenata čitalac se polako uvodi, ili je bolje reći – priprema za svet Poljske, koja svakako nije, ali može pomalo ipak biti i Poljska. Nakon toga 'prava' Poljska silovito nahrupljuje u tekst, baš kao i proleće koje nahrupljuje u Poljsku. Nizovi narativizovanih pasaža u kojima se smenjuju godišnja doba u Poljskoj presecani su metapoetskim komentarima, i to u zbilja savršenom ritmu: čitalac se uljukuje u pejzaže Poljske koji se pred njegovim očima menjaju, koji pred njegovim očima žive, a onda tu uspavanku 'presretne' autorefleksija lirskog subjekta o prirodi i značenju projekta, o mestu projekta u životu subjekatske instance. 

Tom ritmu podređena je i smena kraćih i dužih pojedinačnih pesama, koja kao spoljašnji konstituent oblikuje tekst, kao i dinamika ulaska 'nepoljskih', uslovno rečeno 'unutrašnjih' motivskih celina (Detroit, Portugal) i poetskih, 'spoljašnjih' referenci (Šulc, panonski pesnici, Kafka) u tekst. 

Potonje poetske reference izgrađuju spoljašnji koordinatni sistem teksta koji se preko njih neminovno približava književnim svetovima Srednje Evrope. Jer nema sumnje da je Šamijina Poljska utemeljena na melanholično-oniričkim pejzažima Šulcove proze, ali ne manje i na grotesknim proklizavanjima u književnoj realnosti Kafkinog sveta, dok bi pak namerno neimenovani panonski pesnici mogli biti, između ostalih, Kiš ili Krleža, i to prevashodno prigušenom, no ipak u pesmama prisutnom linijom metaistorijskih i ideološko-političkih komentara.  

Sa druge strane, Detroit i Portugal se javljaju kao unutrašnji, svetu Poljske kontrapunktirani prostori, ali na različite načine. Ukoliko se sledi precizno određenje koje daje Kristina Špiranec u prikazu Šamijine knjige (Bila jednom jedna Poljska, Agon, br. 29), po kome nam se Poljska "prikazuje kao eksperiment i prostor imaginacije koji postaje prostor udvajanja i višestrukih odraza", tada se Detroit, ta "monumentalna oskudnost kadrova holivudskih sedamdesetih", može učiniti kao negativan unutrašnji odraz sveta Poljske, kancerozni element koji razjeda njeno tkivo. Sledstveno tome, odnos Poljska – Detroit predstavlja sukob prirode i civilizacije, o čemu se, uostalom, nedvosmisleno i kaže sledeće: "Prizore propasti Detroita lako je iščitati kao izlječenje prirode od bolesti civilizacije, pobjedu gologa organskog života nad smrću koju donose čovjek i tehnika."  

Na ovom mestu zgodno je povući zanimljivu književnoistorijsku paralelu. Naime, iz rečenoga zapravo sledi da bi se ideološke pozicije subjekatske instance Projekta Poljska (ovo nije tek uobičajena fraza, naprotiv, ovo je upravo školski primer neophodnosti razdvajanja subjekta poezije i samog pesnika, jer to dvoje nikada i nikako ne mogu biti isto) mogle lako odrediti kao antimodernističke, budući da je jedna od osnovnih karakteristika ovakvih ideologija sumnja, ili otvoreno suprotstavljanje tehnološkoj civilizaciji. 

I upravo na tragu aktuelnih istorijskih analogija, prizivajući epohu pred Prvi rat, može se primetiti da je antimodernistički impuls kod Šamije donekle srodan onome koji je prisutan kod naraštaja oko Hrvatske mlade lirike, ili pak kod njihovih srpskih, ali i širokog kruga evropskih savremenika. Kako je Kravar u tekstu 'Krajolik s tajnom' iz Svjetonazorskih separea ubedljivo pokazao na primerima iz Vidrića, Galovića, Domjanića i drugih – antimodernistički impulsi i iracionalne sile, odnosno šikara koja "zameće staze" ili "tamna i gusta nepronicljivost šume koja opkoljuje Detroit", nisu samo izraz hrišćanske, odnosno u Šamijinom slučaju panteističke pobožnosti, već mnogo više slike duboke i traumatične nelagodnosti u svetu koju oseća i živi današnji čovek. 

I očito, kao i pre jednog stoleća, i danas te "nijeme sjene" koje prete subjektu Šamijine poezije ne sede u tajanstvenim šumama Poljske, već zapravo u Ministarstvima i sedištima velikih banaka i korporacija. Ali ovde je nužno naglasiti da Šamijin prigušeni antimodernizam ne treba razumeti u negativnom kontekstu, a još manje ga u potpunosti poistovećivati sa onim iz esteticističke epohe, uprkos tome što se izvesne predapokaliptične epohne i epohalne paralele i slutnje ne mogu izbeći; u Projektu Poljska pre svega je reč o traganju za jednom nepatvorenijom ljudskošću, za susretu sa drugim bez (medijsko-tehnoloških) posrednika.  

Na tragu pomenutih Kravarovih uvida, može se dalje primetiti da je prostor Poljske organizovan slično kao i u poeziji epohe esteticizma, s tom razlikom što su pretnje onog nepoznatog i tajanstvenog jednako raspoređene kako u bliskim, tako i, u odnosu na položaj subjekta, daljim i dalekim delovima krajolika. U Poljskoj je upadljivo odsustvo ljudi, subjekat je najčešće tek svedok njihovog prethodnog, gotovo po pravilu davnašnjeg ili udaljenog prisustva: od njih ostaju tragovi, senke, vetar koji duva napuštenom i urušenom vilom, trag aviona na nebu. Tu i tamo tekstom promaknu neki mutni tipovi, čije je ponašanje barem jednim delom neobjašnjivo, a nakon čijeg napuštanja scene prostorom teksta počinje, na primer, da duva vetar "kao da se neko zlo nastanilo u Poljskoj", što sve zapravo sugeriše da je Poljska u osnovi protivljudski prostor. 

To se u stvari još upadljivije vidi u nekolicini pesmama u kojima postoje (pseudo)istorijske reference, razume se, isključivo na Drugi svetski rat. Tako se na jednom mestu "oštrina" potencijalnog susreta poredi sa rafalom kojim su "njemački vojnici strijeljali poljske poštare"; na drugom mestu u idiličan pejzaž sela u zimskoj predbožićnoj noći odjednom upada vojska "crna kao ugljen iz njemačkih rudnika" i načini potpuni pokolj, posle čega "podnevno sunce osuši crijeva razlivena ulicama"; na sledećem, subjekat pesme ispituje poreklo straha od vozova koji oseća u Poljskoj i zalazi na napuštenu železničku trasu na kojoj ugleda blistavi "čelik teretnih vagona, uglancanih kao da su tek izašli iz tvornice." Iz tog prostora su izbegli čak i "najkrvoločniji demoni", i sami "izmučeni besmislom vječnog ponavljanja užasa koji se zbio u tim vagonima."

Sile smrti, zla i raspadanja imanentne su svetu Poljske, te je Špiranec nesumnjivo u pravu kada kaže da "upravo u kruženju oko smrti, u nastojanju da se dohvati ono što trajno izmiče obećano je zadovoljstvo." Ta pomalo prikrivena staza teksta, koja je ušuškana u vrtu razlivenih i složenih, brižljivo podšišanih i odnegovanih rečenica – ispostavlja se kao sušti metafizički sastojak Projekta Poljska. 

Smrt, jedina preostala i nepotrošiva velika tema, iako od samog početka prisutna u Poljskoj i u raznim pesmama, kao što se vidi, prikazana različitim, naturalističkim ali i mističnim slikama – najupečatljivije se pojavljuje na kraju, u pesmi 'U igri država-grad-selo', i to "u liku" Portugala. U ovoj velikoj igri udvajanja i kontrapunktiranja Portugal je na početku pesme određen kao "onaj strani element koji ne pripada svijetu, ali je nužan da bi se svijet uspostavio", da bi na kraju, dok provodi dane "pripitomljavajući smrt s vrtlarskom strpljivošću", lirski junak shvatio i kazao da "uvijek kada bih u dečjim brojalicama čuo riječ Portugal, tu jedinu riječ za kojom se nije okretao niti jedan cvijet u vrtu, bilo mi je jasno da je kraj priče izvan ovog svijeta."

Reč je o verovatno ključnoj pesmi u Projektu Poljska, kojom dominira metafora Portugala, a koja pesma svojom slojevitošću i disperzivnošću otvara ceo niz mogućih značenjskih rukavaca. Jedan od njih ovom vrtlarskom i banjskom/topličkom motivikom i metaforikom zatvara krug sa jednom od uvodnih pesama i time svet Poljske oblikuje kao prostor unutar prostora teksta. 

Tom linijom idući, Portugal sa svojim uobičajenim asocijativnim spektrom mora, vina, melanholičnih pesama ili fudbala, jeste strano telo, granica, odnosno drugi, možda budući tekst. Ali Portugal kao prostor nedostupan iskustvu lirskog junaka Projekta Poljska takođe može simbolizovati nekakvu mistično-metafizičku instancu čije nevidljivo prisustvo doprinosi osećanju nelagode. Sa druge strane, Portugal može biti i metonimija za smrt, i to smrt kao kraj teksta, ali i smrt kao liniju koja postavlja granicu i time čini jedan život stvarnim. 

Međutim unutar, ili pored ovog značenjskog sloja postoji još jedan, po mnogo čemu najuzbudljiviji, a koji se tiče samog iskustva poezije kao iskustva smrti, na tragu one poznate analogije po kojoj se orgazam takođe poredi sa malom smrću. Jer reč je zapravo o samozaboravu i samoponištavanju, to jest o brisanju sveta iz subjekta i brisanju, samoisključivanju subjekta, kako onog koji piše, tako i onog koji čita – iz sveta. Poslednja pesma-fragment kao da naglašava upravo ovaj sloj: "Što je Poljska?/ Vjerujem da duge šetnje mogu biti kao kratko uranjanje mača u utrobu", a toj liniji mogu se pribrojiti i neke od prethodnih 'definicija' Poljske: "Poljska nije moj svijet! Ona je moj pokušaj da prazninu između nas pretvorim u scenu susreta". 

O tom susretu je ovde sve vreme i reč. Posmatrana iz perspektive tzv. svakodnevnog života Poljska, to jest poezija je praznina, nešto što u stvari ne postoji. Ali ulaskom u svet Poljske, odnosno izlaskom iz tog svakodnevnog života to polje postaje mesto susreta. I to susreta bića i jezika, a time zapravo i bića i sveta, jer jezik uvek podrazumeva svet. A taj susret u slučaju nove Šamijine knjige je zbilja čudesan. 

Utoliko, na kraju, mogu mirne duše i bez mnogo zazora da naglasim da dinamičnom disciplinom svog gustog jezika i trajnim samopodrivanjem i samopovređivanjem sklada svojih tekstualnih jedinica – Projekt Poljska jeste jedna od najznačajnijih pesničkih knjiga u novijoj hrvatskoj poeziji.